Л.Ширчин: МОНГОЛ ЭРИЙН УХААН (IV)

(vргэлжлэл)

ДЄРЄВ
Намрын єглєє гялтганан гялалзах анхны хяруу, мандах наран гоо хоёроо зэрэг угтаж явлаа. Ондилтын даваагаар гурван морьтон нарны туяан доогуур шурган, сvvдрvvд нь уртсан уртассаар сvvхийлцэн далд орон ортол Янжин ахай зэсэн савхантай бvлээн сvvнээс есєн тахилийн хонхор, арван хоёр жилийг урнаар сийлбэрлэсэн, арцны хожуулан цацлаар єргєн єргєсєєр зогсоход Сандаг євгєний бэр мєн л сvvгээ єргєсєєр гэрийнхээ гадаа vлджээ.

Сандаг гуай зэрэгцэн, дєрєє харшуулан явах дотоодыг хамгаалахын тєлєєний хvнээс:
- Хvvхдvvд ээ! Энэ даваан дээр буулгаад хєдлєхгvй юу? Овоонд чулуу нэмье. Тєрж єссєн нутгийнхаа барааг хармаар байна гэж гуйлаа. Ташаандаа гар буу зvvж, эмээл дээрээ хєндлєн суусан тэр нэгэн хvн євгєн рvv хараад:

- Бид замдаа саатах ёсгvй. Та эсэргvvн, улс тєрийн хэрэгтэн хvн шvv дээ гээд зєвшєєрсєнгvй. Сандаг євгєн:

...

Уйлж дуулж, тєрж єссєн

Унаган сайхан нутаг минь

Эх болсон Онги минь

Эцэг болсон хангай минь гэж шивнэн уншаад эмээлт морин дээрээсээ эргэж нутаг ус, нугынхаа айлууд, адуу малыг хараад сэтгэл шулуудлаа.

ТАВ
Vvр цvvрээр мордсон Дамдин Уянгын хяраас унагатай адуугаа туусаар зэлэн дээрээ ирж, дєрвєн унагаа чагтлаад гэртээ оров. Ээж нь эмээтэй нь ямар нэгэн юм ярьж уйлж сууцгаав. Эмээ нь нулимсаа арчин зээ хvv рvvгээ хараад:

-Хvv минь яасан барагддаггvй vйл лайтай улс вэ? Манжаа євгєнийг бас л бариад явчихлаа. Сая манайд дайрч буугаад аяга цай ч уулгасангvй. Мориндоо мордох зуур нь ганц хоёр vг солилоо. Дамдинд хэлээрэй. Хашааны зvvн урд буланд хавтгай чулуу хэдэн хєх тоосго бий. Тvvний дор ном судар бурхан тахилын хэрэгсэл, ургамлын vрнvvд, тайлбар бичиг булсан шvv. Тvvнийг євєлж авахыг бодоорой, авгад нь хийсэн хэрэг байхгvй гэж хэлээрэй. Би удахгvй буцаж ирэх байхаа сайн сууцгааж байгаарай гээд л яваад єглєє. Аав чинь мєн л тэгээд явсан, одоо гурван жилийн нvvр vзлээ. Сураг чимээ алга л байна шvv дээ. Хvv минь гэж хэлээд бослоо. Аягатай цай оочлон, чагнаж суусан Дамдин:

- Ааваасаа ч, авга ахаасаа ч vг дуулж хоцрох хувь надад байсангvй гэж бодоод эсгий vvдний баруун талыг сєхєн, ташуураа шидээд гарлаа. Дамдин явуут дундаа ташуураа шvvрч аван, хэдэн хоногийн ємнє наадамд уралдуулахаар хагсрааж тавиад сая барьж уясан хээр морио эмээллэж, унаад Ондилтын давааг чиглэн ухасхийв. Морины хар гvйхээр давхиулсаар хэд хэдэн гvвээ толгод, хєтлийг давбал гурван морьтны бараа харагдлаа. Дамдин уртын дуу аялсаар шууд гvйцэн очоод тэдэнтэй ханьсан, зам нийлэн гэлдрvvлэв. Євгєн Дамдингаас:

- Хаа хvрэх вэ? Нутаг хаана вэ? гэж огт танихгvй хvн болон асуугаад, авч яваа тєлєєлєгч, улаа нэхсэн хар хvн хоёрыг нvдний булангаар ажиглав.

- Дэлгэрэх оръё. Хэдэн адуугаа алдчихсан. Арвайн тал руу сураг гарлаа. Та нар хаа хvрэх вэ? гэж Дамдин хэлээд жолоогоо дугтрахад хээр морь ялаархаж, толгой хаялан дємєлзтєл алхална.

- За, залуу сайхан дуулдаг хvн байна. "Жаахан шарга"-ыг нэг аваатхаач гэж улаа нэхэгч гэж хэлээд эмээл дээрээ хєндлєн сууж, гаанс тамхиа гаргав.

- За болъё доо. Хоолой саргичихна. Энvvхэн Єгєємєрт баян Батынх найр хийж байгаа. Тэнд очиж дуулсан нь дээр байхаа гэж Дамдин хээвнэг хариулна. Зам хол яарч яваа хvмvvст бvv саад болоорой гэж авч яваа хvн эвгvй харж ташаан дахь буугаа дарж vзнэ. Сандаг євгєн сая ам нээж:

- Газар холын улс гангар гунгар гэж явцгаая. Газар дєхєхєд амар шvv дээ гэж хэлээд Дамдинг харахад "Эмээ чинь юм хэлсэн биз дээ" гэх шиг боллоо. Тэгээд євгєн ийнхvv ярив.

... Дээр vед Vйзэн гvний хошууны одоогийн Мазарын голын хєвєєнд Базархааны Мазар хот гэж байжээ. Тэнд жимс тарьж, тєгєл ургуулж, намар болоход хушга, усан vзэм хурааж авдаг байжээ. Хушга vзэмний мод ургасаар шугуй болж, адуу vхэр дунд нь явахад vзэгддэггvй байсан гэдэг. Одоо ч тэнд хушганы иш, vзэмний иш гэж нэрлэгдэх єгєрч хувхайрсан бут байдаг юм даа. Услах горим, арчилж тордох, хамгаалахыг мартсанаас тэр дээ, хєєрхий гэж хэлээд дєрєєн дээрээ єндийн мориндоо ташуур єгч хатируулахад хамт яваа гурав ч давхиулцгаав.
- Сонин л юм байна даа. Яаж тарьж ургуулж, жимс авдаг байсан юм бол гэж Дамдин сонирхсон аятай асуув.

- Тэр тухай ном байдаг юм гэнэ билээ. Та нар залуу улс, номыг нь олж vзээд усан vзэм, хушга ургуулаарай. Єєр надад ярих юм алга даа гэснээр авга, ач хоёрын нууц яриа дуусав бололтой.

- Ах нар аа, аян замдаа сайн яваарай. Хvссэн есєн хvсэл тань сэтгэлчлэн бvтэх болтугай гэж Дамдин билэгдэн ерєєгєєд, эрлийн хvн эрэлдээ, замын хvн замаа хєєе дєє гээд мориныхоо амыг эргvvлж, Авзага хайрханыг чиглэн тоосруулан давхиуллаа. Дамдин тэднээс нэлээд холдоод жолоогоо татаж галгиулан, тvмнийг бодон явснаа эргэж харвал нєгєє гурав маань Дэлгэрэхийн хєтлєєр даваад бараагvй алга болжээ. Дамдин эргэж, ирсэн замаараа галгиулсаар шєнє орой ах євгєнийхєє захисан ёсоор хашаанд нь ирж буулаа.

Євгєний бор гэрийг битvvмжлэн цоожилжээ. Хашааны зvvн єнцєг дэх хэдэн судар, нєгєє богцтой юмыг нь авч ганзагалан гэрийн зvг дэргvvлэв.
Намрын шєнє нам гvм, хотон дахь хоньд яраглан, гиваантай vхэр амьсгаадан, алсад vнэг хуцах нь сонсогдоно. Хойморын бор авдран дээрх гvнгэрваатай Намсрай бурхaны ємнєх зулын гэрэлд дєхєн завилан суугаад Дамдин євгєний vлдээсэн богцыг нэгд нэгэнгvй уудлан vзнэ. Богцны баруунд нь ургамлын vрнvvд, аяны тогоо, аяга халбага, цай давс хvртэл байх ажээ. Зvvн талд нь олон янзын баринтагтaй том, жижиг судрууд, бурхaны тахил, нарс модоор сийлсэн морь байна. Сийлбэр морины зогсоолын хэсэгт монгол vсгээр "Зуун нэгдэх морь. Євгєн Вандангийн Сандаг" гэжээ.

Дамдин энэ бvхнийг сонирхон цааш уудалтал жижиг модон хайрцаг гарч ирэв. Хайрцган дотроос муутуу цаасан дээр хар бэхээр хичээнгvйлэн бичсэн захиас байлаа. Тэр бичгэнд "Миний ач Дамдин Танаа, хvсэмжлэх нь. Авгийнхаа санаж явсан зvйлийг гvйцэлдvvлээрэй. Vvний тулд миний бие Жагар, Тєвдийн орноор олон жил хэрэн тэнэхдээ сурснаасаа vзсэн нь их бєлгєє. Тарьсан сонгиноо хамгаал. Мазар, Богдын голд хушга, усан vзэм тарьж ургуул. Зvvн Богдын євєрт хvрэн зандан, ард нь цагаан зандан тарьсныг олж vз" гэхчлэн бичиж vлдээсэн нь одоо ч надад хадгалаатай байдаг юм.

Онгийн голын эх, Бєєрєлжvvтийн голын баруунтай дvнхийх Зvvн Улаан ууланд тарьсан vр ургасаар Сонгинот хэмээн нэрлэгдэх арвин их сонгинотой газар эдvгээ дархлагдсаар байгаа нь сонин шvv.

Монгол эрийн холч ухаан гэдэг ийм болно.

(төгсөв)