Сонсож дуулсан домог ярианаас ...

Тамир анд миний бичсэн нутгийн яриаг уншаад, сонсож дуулсан домог ярианаасаа блог дээрээ тавихыг хvсчээ. Хvvхэд багын балчир цагт євгєд хєгшидєєс єчнєєн юм дуулж явсан хэдий ч тогтоож vлдсэн нь тун ховор. “Дуулсныг хураавал эрдэм, Дуслыг хураавал далай болно” гэдэг ардын зvйр vгийг санаж, урд ємнє эвлvvлэн бичиж Цахим Єртєєнд тавьсан домгууд тэнгэрийн ерєєлєєр сэтгэлийн болор толинд буув. Цаг солигдож цагаан сар ойртсон энэхэн мєчид бэлэнчлэн уншигч танд хvргэе. Монголын домог судлалаар талийгаач Санпилдэндэв гуай л толгой цохих эрдэмтэн байж дээ.

Ам тосдох ачийн хvv

Баруун Монголын баатарлаг ард тvмний дунд ийм нэгэн vг бий. Одоогийн залуус энэ vгний утгыг сайн ойлгохгvй агаад vл анзаарна. Нvvдэлчин тvмний соёл аман яриандаа шингэж ирсэн тvvхтэй ийм нэгэн vгийн утгыг тайлсу. “Єтгєсийг єргєж, нялхaсыг єсгєдєг” сайхан ёс oлoн зууны турш бидний євєг дээдсийн дунд байсан ч ухаант хєгшид минь урт наслахыг цээрлэдэг агаад хэрвээ урт наслах юм бол “ам тосдох aчийн хvv” заяагаасай хэмээн залибардаг байсан гэнэ. Учир нь хэвтэрт орсон єтгєс хахир євлийн хvйтэнд нvvж суухад, асрах тээх гээд ихэд чирэгдэл, зовлон болдог байжээ. Нэгэнт тэнгэрт халих болсон тэднийг vр хvvхдvvд нь буудал дээрээ буурал єтгєсєє амьдаар нь орхиод нvvж чадахгvй тул эртний захиасын дагуу шагайн чємєгний эрхийн чиний тосыг ачийн хvvгээр ам руу нь хийлгэж, єтгєсийг тэнгэрт халиадаг байжээ. Учир мэдэхгvй балчих хvv хэлсний нь дагуу тосыг єтгєсийн аманд хийдэг байснаас “ам тосдох ачийн хvv” гэдэг vг гарчээ. Байгалийн гамшгийг дaван амьд гарч, vр хоочсоо vлдээх гэсэн євєг дээсийн ухаан хатуу бєгєєд шулуун болохыг энэ vг харуулж байна. Алтайн нурууны малчин ардын дунд ам дамжин ирсэн гунигт нэгэн домoг юм даа.

Далай ээж

Эртээ урдын нэгэн цагт энэ нутагт таван хар ямаатай, тарчиг ядуу амьдралтай нэгэн эмгэн аж тєрєн суудаг байж гэнээ. Тэдний гэрийн ойролцоох ус ундраг ихтэй бяцхан худгаас эмгэн ямаагаа усалж, амныхаа усыг залгуулдаг байж. Тэгтэл нэгэн єдєр эмгэн усаа аваад хутгаа таглахаа мартаж орхижээ. Yvнээс болж худгийн ус оргилон оргилсоор орчны уулсын хєндийгєєр нэлийж, гаталж баршгvй их далай болон гай гамшиг учруулж гэнэ. Aсар хvчит Шижирбаатар энэ бvхнийг vзээд хойд уулын оройг хомх татан авч, ус оргилж байгаа худгийн аман дээр таглан тавьж, тvмэн олныг их усны аюул нємрєхєєс аварсан гэнэ. Тэр цагаас хойш Хєвсгєл далай энэ хэвээрээ тогтсон юм гэдэг.

Уртын дууны нэгэн домог

Уртын дуу нь аль эрт цагаас Хvннv, Сvннvгийн vед Монголд оронд дэлгэрсэн байжээ. Тvvнийг 2 мянган жилийн тэртээх хятадын сурвалж бичгvvдэд тэмдэглэн vлдсэн байна. Хятадад 1958 онд хэвлэгдсэн хятадын тєрийн тvvх 3 боть, "Лидай гэцv жуанзи хуйбан" номны 2046-2047 дvгээр хуудаснаас алдарт тvvхч Г.Сvхбаатар гуай ийнхvv орчуулжээ: - "Хvннvгийн шаньюу-д гоолиг маш сайхан 2 охин тєрсєн гэдэг… Улсын иргэд тэднийг тэнгэрийн охид гэх болжээ. Шаньюу хэлсэн нь: - " Би энэ охидыг хvнд яаж єгєх вэ? Тэнгэрт єргєе" гэжээ. Чингээд улсынхаа умартад хvнгvй газар єндєр асар босгон, тvvнд 2 охиноо суулгаад, тэнгэр минь єєрєє аваарай гэж мєргєжээ. Гурван жил єнгєрєєд эх нь охидоо очиж авья гэхэд, цаг нь болоогvй байна гээд шаньюу зєвшєєрєєгvй байна. Дахин нэг жил єнгєрєхєд нэгэн хєгшин чоно ирж, асрыг єдєр шєнєгvй харуулдах болсон байна. Нєгєє чоно ульсаар байгаад асрын доор хонгил ухаж тvvнээсээ ер гарахаа больжээ. Дvv нь хэлсэн нь: -"Эцэг минь биднийг тэнгэрт єгєхєєр энд суулгасан. Гэтэл эдvгээ чоно ирсэн нь тэнгэрийн тэмдэг байх. Тэнгэр тvvнийг илгээжээ. Иймд доошоо буун тvvнд очсугай" гэжээ. Гэтэл эгч нь маш эмээн хэлсэн нь: -"Энэ чинь адгуус шvv. Эцэг эхийн нэрийг бvv бузарлатугай" гэжээ. Дvv нь тvvний vгэнд оролгvй доош буун чонын гэргий болж хvv тєрvvлсэн байна. Тvvний удам єсєн vржсээр байгаад, улс болжээ. Иймд энэ улсын иргэд чоно улих лугаа адил урт дууг дуулах дуртай."

(Монголын тvvхийн дээж бичиг, 1-р дэвтэр)

Дугар зайсаны домог

Урьд эртийн цагт цастын оронд тєр шашин нь ганхаж, тvмэн олон vймж, тэсэхvй еэ бэрх болсон тэр нэгэн цагт Далай Лам арга сэдэж єєрийнхєє шавь нараас нэг гэлинг Ганжуурын тархин судар Жадамба vvрvvлээд Халхын зvг явуулж гэнэ. Далай багшаас лvндэн хvртсэн бадарчин гэлин их говийг арайхийн туулж, айл амьтны бараа хайж явсаар Халхын Тvшээт гvний нутагт орж нэгэн айлд саатжээ. Гэрийн эзэн хувраг хvн морилохыг хараад буян номыг санаж, айлтгал хvсч, хоол цай бэлтгэж хєл болжээ. Гэлин хавчиг vvргэвчнээсээ улаан баринтагтай (тєвдєєр тvм) судраа задлахад гэрийн эзний харц ширvvсч, нvvр нь улааж гэнэ. Учир нь тэр vед улааны (Нигма) шашины ёсонд улаанаар судар баринтагладаг байсан гэнэ. Баринтагийн тайлахад мєн улаан баринтаг гарч гэрийн эзэн бvvр уурсан босоод иржээ. Эмээж дальдарсан гэлин дахин баринтагийг нь тайлтал шар баринтаг гарч дээ. Ийнхvv гэрийн эзэн Дугар зайсан учрыг ухан мэдэв. Шарын шашин улааныханд хавчигдах болсныг дээрх тэмдгээр олж мэдсэн Дугар зайсан хавчаахай нумаа vvрэн хамгийн сайн тэмээгээ унаж, Тєвдийг тєвштєгєхєєр мордох болов гэнэ. Айл амьтан ахан дvvс нь бvгд бужигнан сандарч, хvлээзнэж байгаад тухтай бэлтгээд аянд мордохийг тvvнээс хvсчээ. Бусдын vгийг сонсолгvй Дугар зайсан цагаан атаа унаж, сарын газрыг долоо хоног туулаад Лхасад ойртож ирсэн байна. Халхаас бэрх хvн ирэхийг мэргэ тєлгєндєє буулгаж мэдсэн улааны шашины лам нар гурилаар арслан бvтээгээд, хараалын хар тунараа хийж, шидээр амилуулсан арслангаа Дугар зайсаны єєдєєс тавьжээ. Дугар зайсан арсланг дийлж номхруулаад цагаан аттайгаа хамт хєтлєн Лхасад бууж гэнэ. Сvрд дарагдсан улааны шашины лам нарын хэлийг нь шалгаж хар хэлтэй болгоныг нь хороогоод бурханы шашиныг тєвхнvvлэн мандуулжээ. Шарын шашиныхан тvvнийг нь хvндэтгэн Лхасагийн сvмдvvдийн зарим хаалган дээр саадаг агсаж цаст уулын хєх зогдорт арслан, атан цагаан тэмээ хєтєлсєн Дугар зайсангийн зургийг зурсан нь одоогоор ч хадаглагдан байдаг гэнэ. Энэ домгийг хvvхэд байхад Бандихай ярьж байсан юм. Гэтэл Америкт ирэхэд Хайдав гуай надад яг адилаар ярьж єгєв. Нэгэн адил номлол, сургуультай багшаас шавьд сургалт дамждаг байсан тэр vед Монголын бvх нутагт энэ домог жигд тархсаныг би анхаарсан юм. Домгийг vнэн байдаг гэж мэдэхгvй ч, лав vнэнд дvйцсэн олны аман яриа юм. Нvvдэлчин євєг дээдэс маань дуулсан мэдсэнээ аман хэлбэрээр бидэндээ ийнхvv дамжуулж ирсэн уламжлалтай билээ.