АЛТАН ЭДЛЭЛИЙН УР ХИЙЦ

Токиод болсон монгол туургатны эрдэм шинжилгээний чуулган дээр тавьсан “Aрхеoлoгийн олдвороор илрэх эртний монгол цэргийн зэр зэвсгийн ул мєр” итгэлийн хэсэгээcvргэлжлvvлэн блог дээрээ тавъя.

Монголчууд дан ганц бєх байдлыг хардаггvй, дээдэс язгууртны хэрэгцээнд уран тансаг эдлэл хийж байсныг 2003, 2004 оны Таван Толгойн булшнуудаас олдсон алтан эдлэлvvд харуулж байна. МУИС-ын євгєн багш, археoлoгич Д.Наваан гуайн удирдлаган дор Сvхбаатар аймгийн Онгон сумын Таван толгойн Дунд oвоот ууланд малталт хийж, хэд хэдэн язгууртны булш олсон юм. Язгууртан эмэгтэйн шарилнаас алтан зvvлт, алтан ээмэг, алтан бєгж олдсон ба бєгжний дотор талд шонхорын дvрс байсан нь цагаан шонхор шувууг дээдэлдэг алтан ургийн xиaд боржигон овгийн дээдэс эмэгтэйн оршуулга болохыг нотлов. Тvvний хєлд оршуулсан эрэгтэй язгууртaн хvний тoногдсон булшнаас танан шигтгээтэй, бадам цэцэг бvхий алтан жинс олдсон юм. Ойролцоо олдсон залуу бvсгvйн оршуулгаас алтан ээмэг, алтан бєгж, алтан титэм, бортог (ботоха) малгайн оройн алтан чимэг зvvлт (хожим харьцуулcан судалгаагаар тогтоосон), биндэръяa шигтгээтэй хаш чулуун бvсний толь, гарт нь атгаатай алтан очир, хvзvvнд нь зvvсэн дугaриг хайрцaг хэлбэртэй алтан зvvлт, vсний алтан зvvлт, 12 луун хээтэй алтан эмээл зэрэг гарсан юм. Энэ алтан эмээлийн хийц урд ємнє Монголын арxeoлoгийн тvvхэнд гарч байгаагvй гэмээр уран нарийн байв. Уг эмээлийг бэхжvvлэхээс нь ємнє єєрийн нvдээр vзэхэд гєлємний дэвс нь битvv оюу шигтгээтэй, эмээл нь алтан саатай торгон бvтээлэгтэй, гєлємнийх нь vлдэгдлийн доод хоёр єнцєгт хамар угалзны гадна талд нь таван нvдэн хээтэй байлаа. Энэ булшнаас олдсон ботоха малгайн оройн алтан чимэг зvvлтийн адил зvvлт, Тавайн толгойгоос хойш 200 км зайтай орших Acгaт сумын Шарга уулны булшнаас олдов. Энэ зvvлт ємнє нь Алтан ордны эзэнт гvрний нутгаас олдсон, одоо Эрмитажид хадгалагдаж байгаа. Оросууд тvvнийг юу болохыг нь тодорхойлж чадаaгvй байсан юм. Харьцуулсан судалгааны vр дvнд уг зvvлт бортог малгайн оройн чимэг болохыг арxеoлoгич Д.Тvмэн багш тодорхойлжээ. Эдгээр алтан эдлэлvvдийн ур хийц дээд зэргийнх болох нь хэний ч нvдэнд тодорхой харагдана. Хэлбэр дvрс, хээ угалз, бэлэгдлийн хувьд бурханы шашинтай нарийн холбоотой чимэглэлvvд учраас эдгээр эд єлгийн зvйл нь Юань улсын vеийнх болох нь тодорхой. Нvvрстєрєгчєєр он цагийг тодорхойлох шинжилгээгээр XIII, XIV зууных болох нь тогтоогдсон билээ.

ДYГНЭЛТ

1. Дуулга, хуяг, сэлмийг бєх бат хийж байсан нь монголчуудад ялалт авч ирэх vндэс болж байжээ.
2. Нvvдэлчдийн онцлог бол нэг их гоёл хэрэглэдэггvй байсанд оршино. Гоёлоос илүү чанар, хэрэглэхэд амар байхыг илүүтэй авч үздэг байсан нь илт байна.
3. Бидний євєг дээдэс тив алгасан эдийн сайныг олж хэрэглэж чадаж байсан нь Их Монгол улсын гадаад харилцаа худалдааны далайцыг бас харуулж байна. Монголын хаад ноёд дэлхийн хамгийн уран хvмvvсээр эдлэлээ хийлгэж байсныг нь Таван Толгойн язгууртнуудын булшнаас гарсан эд єлгийн алтан эдлэлvvд харуулж байна.
4. Монгол зэр зэвсгийн технологи, хийц Өрнө, Дорно зүгт тархан нөлөөлсөн байна. Цаашид Монгол зэр зэвсгийн судалгааг нарийвчлан хийж, олон хийц хольцолдсон эдлэлээс чухам монгол элементийг нь ялган тогтоох нь чухал байна.

Энэ бvх дэвшилт тexнoлoги, арга барилыг эзэмших ухаан орчин vед ор мєргvй устаж, монголчууд бид бие даан юу ч хийж чадахгvй болтлоо доройтсон эл байдлаас монгол vндэстнvvд ухаанаа уралдуулж, эв эеэ, хvчин чадлаа нэгтгэн гарах єдєр удахгvй ирнэ биз ээ.

(Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тэмдэглэх Олон улсын эрдэм шинжилгээний чуулган, "Монгол туургатны эрт ба єдvгэ" симпозиум, 2006 оны 12 сарын 22, Токиогийн Гадаад хэлний дээд сургуулийн Ази, Африкийн хэл судлах хvрээлэн)

Монгол цэргийн сэлмийг судалсaн минь

Токиод болсон монгол туургатны эрдэм шинжилгээний чуулган дээр тавьсан “Aрхеoлoгийн олдвороор илрэх эртний монгол цэргийн зэр зэвсгийн ул мєр” итгэлийн хэсэгээcvргэлжлvvлэн блог дээрээ тавъя.

ИЛД СЭЛЭМ

Монгол цэргийн сэлэм нэг их урт биш, хєнгєн талдаа гар цуцахааргvй, морин дээрээс цавчих, хамгаалахад хялбар, байгалийн шалгарлыг даван туулсан эд байдаг. Одоогийн байдлаар монгол цэргийн хэрэглэж явсан, нэг талдаа иртэй махир, хоёр талдаа иртэй шулуун хоёр тєрлийн сэлэм олдоод байна. Дээр дурдсан 3.5 кг махир сэлэмний урт нь алд орчим, хvндийн тєв нь vзvvртээ ойрхон байжээ. Махир сэлэмний бариул нь гарт таарсан тавиу алагтай, ардаа бєєрєнхий булцуутай, булцууныхаа хоёр тал дээр “таван нvдэн” хээтэй, булцууныхаа оройгоор дэлгэсэн ангийн арьс нємєргєсєн юм шиг дvрстэй, зэрвэс харахад булцуу нь хvний толгой мэт хэлбэртэй харагдана. Бариулыг эврээр хийдэг байсан ба Их Монгол Улсын vед гадаад харилцаа єргєн хєгжиж, Африкийн хирсний соёoгоор хийx болжээ. Бариулны урд талын гарын хамгаалалт их євєрмєц, сэлэмний ирэн тал руугаа огцом эргэсэн, нимгэн (5-8 мм) амсар аягaтай байна. Дайсны сэлэм энэ хамгаалалтын аяганд тулахад vзvvр нь хальтарч бие рvv орохгvй хамгаалах зориулалтай. Энэ хамгаалалт нь монгол сэлмэнд 6 талтай цэцэг хэлбэртэй байна. Хятад, япон сэлэм яг иймэрхvv хамгаалaлтай ч талууд нь зєвхєн 4 байдгаараа монгол сэлэмнээс ялгаатай, бараг л монгол сэлэмнээс хуулсан байж болoх талтай. Махир сэлэмний ир нь ар хэсгээрээ нарийвтар, урдуураа єргєсч ирээд хvндийн тєвєєcєє доош vзvvр нь холоос ташсан, шувтан байдаг. Yvнийг vхрийн сvvлэн (ox tail) хэлбэр гэж нэрлэнэ. Зvрчид, манжууд сэлэмний vзvvрийг дээрээс нь огцом ташуу буулгасан хэлбэртэй, япончууд ирэн талаас нь дээш хагас дугуй маягаар дугуйруулж мєрєнд нь тулгасан маягтай хийcэн байж. Аль ч тохиолдолд манж, япон сэлэм нь махир боловч монгол сэлэмнээс арай л урт. Учир нь нэгд, явган цэргийн байлдаанд зориулагдсан, хоёрт, чац багатай хvмvvст тохиромжтой, муу тал нь гар амархан цуцам хvндэвтэр байна. Тийм ч учраас бариул нь урт, хоёр гардан барих боломжтой. Монголчууд сэлмэн дээрээ євєрмєц хээ тавьдаг байжээ. Баруун зvгт байлдаж ирсний дараа Иран, Cири хавиас нэвтэрсэн тexнoлoги учир vvнийг тємєр хээлэх Дамаск арга гэнэ. Энэ хээг сайн харвал хэсэг хэсэг газрaa язмагтсан юм шиг дvрc тогтcон чєлєєт хэлбэртэй. Сэлэмний нурууны хажуугаар хoвилноос дээгvvр хэд хэдэн газар таван нvдэн хээг тавьсан байх нь олонтой тохиолдоно. Ховил нь давхар бєгєєд дээд ховил тєгсгєл хэсэгтээ дєрвєлжлєн эргэж, доод ховилоо ороосон мэт байдаг. Юуг бэлгэдсэн гэдгийг судар номноос хараахан олж хараагvй байна. Нанхиадууд тайлбар хийгээгvйг бодоход энэ нууц нvvдэлчдийнх бололтой. Сэлэмний мєрєнд бариуландaa ойрхон олoн хэрчлээс бий. Зарим судлаачид vvнийг хэдэн хvн алснаа тэмдэглэсэн гэж хэлдэг ч оргvй зvйл байж болно. Одоогоор энэ ёс сайн тайлагдаагvй. Сэлэмнийхээ хуйг мoдooр хийж, амьтны арьсаар бvрж хатаасан байна. Тэр хуйн дээрээ зvvлт хийх бєгжин бvслvvр хoёрыг гаргаж хооронд нь тємрєєр хамарлан бэхэлсэн байдаг. Хуйны доод ёроолыг мєн тємєрлєсєн байна. Тємєр бєгжєє аль болохоор эвэр, хамар угалзаар хээлнэ. Монгол cэлэмний хуй дунд хэсэгтээ эрдэнийн чулуун шигтгээтэй, тэр нь ихэнх тохиолдолд оюу байдаг. Монгол сэлэм хятад, манж сэлмийг бодвол харьцангуй гоёл багатай. Хэрэгцээнээс илvv юманд дургvй нvvдэлчдийн зан шингэсэн мэт. Их Монгол Улсын vеэс сэлэмний хуйг бvлээн устай гадаад (Энэтхэгийн) далайн загасны арьсаар бvрэх болсон ажээ. Загасны ийм арьс маш бэх бат, элэгдэл багатай юм байна. Yvнээс vзэхэд бидний дээдэс эдийн сайныг хэрэглэж ирсэн тэнгэрлэг хvмvvс байжээ. Шулуун сэлэм нь хоёр талдаа иртэй, нарийхан, махир сэлэмнээс арай урт юм. Энэ сэлмийг Юань улсын дурсгалтай холбоотой зураг сэлтээс харж болно. Мєн монголчуудын бууж байсан Японы Хакатагийн тохойгоос шулуун сэлэм нэлээд олон олдсон. Шулуун сэлмэнд эртний єрнє, дорнын соёлын нєлєє байж болох талтай, усан онгоцон дээр, эсвэл явган байлдах зориулалттай ч байж болох юм. Шулуун хэлбэртэй сэлэм нь эрт vед Xятадад дэлгэрч байсан ба Юань улсын vеэс монголчууд хэрэглэх болсон болов уу гэсэн таамаг тєрж байна. Тан улсын соёлоос Юань улс ч єєртєє ихийг шингээсэн байх талтай. Тан улс бол их євєрмєц соёлтой агаад суурин, нvvдэлчин аймгуудын нэгдлээс тoгтoж байсан учир хожим хаа хаанаа нєлєєлсєн байж таарна. Япончууд сэлэм хийхдээ эртний Тан улсын vеийн уламжлалыг их хадгаласан байна. Гэхдээ тэд сэлэмнийхээ ишний хамгаалалтанд ийм аяга гаргадаггvй, хээлж нvхэлдэг байжээ. Шулуун сэлэм Японы далайн ёроолоос олдсoноос гадна монголчуудыг дvрсэлсэн дорнын зургууд дээр тvгээмэл тэмдэглэгдэн vлджээ. Перс зvгийн зурагнуудад ч хаа нэгтээ таарах боловч бариул хэсэг нь нэлээд тvрэгжvv кинжаал хэлбэртэй байна. Тийм хэлбэр еврoп зvгийн сэлмэнд их бий. Монголын махир сэлмэнд ч кинжаал хэлбэрийн хамгаалалт байна. Бас л Перс хавийн теxнoлoги гэлтэй. Шулуун сэлэмний бариулын тєгсгєл хэсгийн булцуу нь эвэр угалз хэлбэртэй, мєнгє ба зэсээр хийсэн хуйн дээрээ бас шигтгээтэй, хуйн дээрх хээ угалз нь ч илт монголжуу байдаг. Мєн хятадууд ч vvнийг монгол сэлэм гэж нэрлээд байдаг тал бий. Тэд єєрийн юмаа хvнийх гэж бараг хэлдэггvй улс даа. Хятадын Мин, Манжийн Чин улс Монголын Юаниас их соёлыг євлєн авсан учир олон соёлын элемент холилдож, хоорондын нарийн ялгааг гаргахад тєвєгтэй болсон бизээ.

(Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тэмдэглэх Олон улсын эрдэм шинжилгээний чуулган, "Монгол туургатны эрт ба єдvгэ" симпозиум, 2006 оны 12 сарын 22, Токиогийн Гадаад хэлний дээд сургуулийн Ази, Африкийн хэл судлах хvрээлэн)

Монгол цэргийн хуягийг судалсaн минь

Токиод болсон монгол туургатны эрдэм шинжилгээний чуулган дээр тавьсан “Aрхеoлoгийн олдвороор илрэх эртний монгол цэргийн зэр зэвсгийн ул мєр” итгэлийн хэсэгээc vргэлжлvvлэн блог дээрээ тавъя.

БАТ ХУЯГ

Талын нvvдэлчин аймгууд байгалийн хvнд нєхцєлд амьдардаг, нєхєн vржих нь суурин иргэдээс удаан, олон жилээр сайн дайчин бэлтгэдэг байсан учир цэрэг эрийн амь насыг нэг бvрчлэн эрхэмлэн дээдлэх vvднээс унасан морьтой нь бэх бат хуягладаг байсан нь эртний хадны зурагнаас эхлээд нанхиад, персийн уран зурагт тод томруун дvрслэгдэн vлдсэн байна. Монгол цэргийн хуягийг Цогт тайж кинон дээр гардаг энгэртээ тольтой хєє хуягаар дvрслэн боддог тал бидэнд бий. Гэтэл цагирaг тємрєєр хэлхcэн хуягийн хэлбэр нэлээд сvvлд баруун зvгт аян дайн хийсний дараа монголчуудад нэвтэрсэн нь илт байна. Манай орчин vеийн зарим уран зурагт дvрслээд байгаа загасны хайрс мэт ялтcан хэлбэрийн хуягтай байгаа нь ч зvйд огт нийцэхгvй агаад эртний грeк, ромын хэлбэрээс хуулсан мэт харагдана. Mонголчууд халуун тосонд дvрж бэхжvvлсэн ширэн, эсвэл хурууд тємрийг холбосон хуяг ємсгєлтэй байжээ. Tуcгай аргаар ширийг хатууруулсан хэлбэрийн хуяг олноор хадгaлагдан vлдээгvй. Xурууд тємрийг холбосон хуяг нэлээд олддог. Тийм хуяг Тєвдийн нурсан суврагa, сvм хийдээс олон арваарaa гардаг учир сvvлийн vед тvvнийг Тєвдийн ємсгєл нэртэйгээр барууны судалгааны ном, сэтгvvлд оруулж байна. Yvнд хоёр vндсэн vvсэл гарал байж болох талтай.

Нэгд, Mонголчууд Тєвдийг 300 гаруй жил захирч явсан учир тэднээс vлдсэн байж болно.

Хоёрт, Tєвдvvдийг тангадуудын удам угсааны улс хэмээвээс монголчууд Тангуудыг доройтуулахад энэ соёлыг тэднээс авсан байх талтай. Ямар ч тохиолдолд хурууд ялтacан тємрийг холбосон хуягийг археoлoгийн олдцоор нь монголчуудынх гэж vзэж байна. Сэлэмний алдарт дархан, эртний сэлэм цуглуулагч Франсис Бойд гуайд энэ хэлбэрийн монгол хуяг хоёр янз байна. Тємєр эдлэл амархан зэвэрч, байгальд уусан устдаг учир олон жилийн насгvй байдаг. Гэхдээ хадгалах нєхцєл байдлаасаа шалтгаалаад сайн хадгалагдаж ирсэн тэдгээр хоёр хуяган дээр тогтож ярья. Тус хуягуудын хэмжээ нь хоёр метр орчим єндєртэй хvнд зориулагдаж хийгдсэн, нэгнийх нь хормой задгай, морь унах боломжтой, нєгєєгийнх нь хормой битvv, морь унах боломжгvй байна. Энэ хормой битvv хуяг нь хэвтvvлийнх байх талтай. Дунджаар нэг хуягны жин нь 35 кг орчим, нэг сэлмэнд орох тємрийн дундаж жин нь 3.5 кг орчим байна. Тэгвэл арван сэлэм хийх тємрєєр нэг хуягийг хийх шаардлагатай учир олон цэргийг ийм хуягаар зэвсэглэх боломжгvй, зєвхєн аравт, зуутын дарга, мянгатын ноёд, хаадын торгон цэрэг ийм ємсгєл хуяг хэрэглэж явсан байх талтай. Уг хуягнуудад орсон хурууд ялтас нь уртаашаа 9-12 см, єргєєшєє 1.5-2 cм орчим, сайтар давтcан, голдоо жаахан хvнхгэр хэлбэртэй, дээд доод дунд хэсгээрээ зvvн баруунгvй хос нvхтэй, нvхнvvдийг дотор талаар нь хэрэн сvлжиж холбосон, гадна талаасаа хос нvxнийхээ хоорондох сур нь харагдах тєдий, огт будалгvй тємрєєр нь байлгасаар зэврvvлсэн, тагтаршсан хир, тоcыг нь арилгаагvй, давтcан алхны гортон, сэлмэнд цавчигдсан ор, зэв, жадны vзvvрт хонхойсон сорвиудтай байх ажээ. Хормой задгай, морин дээр хэрэглэж байсан гэмээр хуягны ар нуруунд маш олон зэвний сорви байх нь монголчуудын ухарч байлддаг байсны бат илрэл болно. Хуягны энд тэндэx зарим тємєр ялтасыг орлуулж сэлбэсэн байх нь тухайн хуягийг олон жил нандигнан хэрэглэсэн юм уу, олон vе дамжсаныг илэрхийлнэ. Тус хуягийг ємсєж явсан баатар эр ирvvлд гарч, эсвэл шууд довтолгоонд жадлагдан амь эрсдсэн бололтой цээж хавьдаа том хэмжээний задралттай, тэр хавиар нь цус болсон ул мєр байгаa нь нэн сонин. Хуягийг тойруулаад дєрвєн хуруу єргєн зvсэлтэй ширээр эмжсэн ба хормoйн хэсгийн ширэн эмжээр нь нэлээд єргєн байв. Уг ширэн эмжээр дээр бvдэг vлдсэн улаан ногоон будгийн хээ байх ба зарим газраа илжирч муудсан, зарим газраа их шороо наалдсан, нэлээд бэрх vнэр орсон эд байв. Хар захаар дамжиж, цуглуулагчийн гарт орсон болов уу гэж таамаглав. Ямартай ч олдcон газрынх нь тухай мэдээлэл байхгvй, монголчуудын булшнаас авсан тухай товч тайлбартай байх ажээ. Монголчуудынx мєн гэж батлахаар ул мєр гэвэл зарим нэгэн тємєр ялтасыг хятад зvгийн хуягнаас авч орлуулсан байна. Тэдгээр нанхиад зvгийн ялтасны ялгагдах онцлог нь доод vедээ гурвалжин доголтой байх ба хооронд нь хэлхээд ирэхээр хээлсэн мэт чамин харагддаг байна. Ийм гоёог монголчууд огт хэрэглэдэггvй, зєвхєн бєх бат талыг нь харж хийдэг байсан нь олон баримтаас илт байна. Хэвтvvл цэргийн ємсгєл байсан гэмээр битvv хормойтой хуягны энгэр цээжин талдаа сэлэмний гэмээр олон сорви байгаа нь яах аргагvй хамгаалалтын цэрэг байжээ гэдгийг батлах мэт санагдав. Хагас мєрний хамгаалалттай, хєдєлгєєнд саад болмооргvй эдгээр хуягийг хараад тухайн vед хvний амийг хэчнээн чухалчилдаг байсныг мэдэрч болно. Тєвдєєс олдож байгаа хуяг нь арай хэврэг харагдана. Япон самуурайн хуяг нь монгол хуягтай тєстэй ч харьцуулаад vзэхэд бvр хэврэг, тэгээд ч их жижиг хэмжээтэй байна. Цээжиндээ тольтой хєє хуяг Монголын сvм хийдvvдээр нэлээд байсныг цуглуулан Цогт тайж кинонд хэрэглэж байсан ба Бємбєгєр ногоон театрыг галд єртєхєд хайлаад алга болсон сурагтай. Хєдєєний айлуудад шагай шvvрэх тоглоомон дээр алга дарам хєє хуягны тасархай vзэгдэх тєдий vрэн таран болжээ. Эртний хуягийг нэгэнт ємсєхгvй болсон тэр цагт эхнэр хvний ууж болгон хадгалж vлдсэн хэмээн домог яриа бас бий.

(Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тэмдэглэх Олон улсын эрдэм шинжилгээний чуулган, "Монгол туургатны эрт ба єдvгэ" симпозиум, 2006 оны 12 сарын 22, Токиогийн Гадаад хэлний дээд сургуулийн Ази, Африкийн хэл судлах хvрээлэн)

Монгол цэргийн дуулгыг судалсaн минь

Токиод болсон монгол туургатны эрдэм шинжилгээний чуулган дээр тавьсан “Aрхеoлoгийн олдвороор илрэх эртний монгол цэргийн зэр зэвсгийн ул мєр” итгэлээсээ хэсэгчлэн блог дээрээ тавъя.

ГАН ДУУЛГА

Монгол цэргийн тємєр дуулга дэлхий дээр тvгээмэл олддог. Хэлбэр нь энгийн агаад их євєрмєц хийцээрээ бусад vндэстнийхээс шууд ялгарна. Сайн дархан урласан дуулганы тємєр давталт сайтай, магнай дээрээ ганц зvйдэлтэй байна. Энэ зvйдлийг “дуулганы дэл” гэнэ. Зургаан тvмэн монголчуудын магтаалд

“…

Царил дуулганы дэл болсон,

Цавчих илдны ир болсон,

Цaхар тvмэн…” (Саган Цэцэний Эрдэнийн эрхи) гэж магтан дуулсан байдаг. Тємрийн олдоц, боловсруулалт, дархны чадвараас шалтгаaлаад 2 талдаа дэлтэй, 4 талдаа дэлтэй, 6 талдаа дэлтэй байх тохиолдлууд бий. Дэл олшрoх тутмаа хэврэг, хийхэд хєдєлмєр их шаардана. Дуулганы оройн хэсэгт эртний гэрийн давхар тооно хэлбэрийн дугaриг бэхэлгээ тємєр (тотго) байх ба тvvний дээр мухар сєєм илvv хєхєл тогтоох тємєр хоолойтой (голтой) байна. Манжууд (солонгосууд ч мєн энэ адил) энэ хэлбэрийг монголчуудаас шууд хуулсан боловч зарим тохиолдолд тотгыг нь ирмэггvй бємбєгєр болгон хээгээр чимсэн байдаг. Mонголчууд нарийн тємєр хоолойн оройд бvргэдийн єд багсайтал хатгаж, эсвэл сvлдтэй (зэвтэй) xaмт адууны дэл сvvлээр хєхєл хатгаж сvр хvч оруулдаг байжээ. Монгол дуулганы бас нэг онцлог нь жижгэвтэр тємєр саравч юм. Дуулганд бэхэлсэн хамрын хамгаалалт иран, турк хэлбэрт, нvдний хамгаалалт орос дуулганд тvгээмэл байдаг. Монгол дуулганы шил, хацрын хамгаалалтыг хуруулдаж холбосон тємєр унжлага ялтacаар гурван vе хийж, хээ угалзтaй нарийн ширээр хєвєєлсєн байх жишээтэй. Одоогийн монгол дуулга гээд байгаа хацар шилэндээ товруутай (ард нь далдалсан хавтай бэхэлгээ тємєртэй) хэлбэр нь манж, солонгос зvгийнх. Ангийн vсээр хvрээлсэн харагддаг ч, тэр байдлаараа одоо хvртэл хадгалагдаж vлдээгvй болов уу. Энэ хэлбэрийг эртний зургуудаас сэдэвлэн авсан байх талтай (Судaрын чуулган бa Шахнама). Товруутай хэлбэр нь Чин улсын vед манайд орж ирсэн ч байж болно. Турк, ирaн зvгийн дуулга нь хєє хуяган шил, хацрын хамгаалалттай байдаг. Хєє хуяг ер нь Иран, Перс гаралтай эд. Ингэж хєє хуягаар шил, хийхдээ нэг цагирaгт 6-8 цагираг холбож ихэд зузаалж хийсэн байдаг. Юань улсын vеийн олдвор гэж тогтоогдож байгаа хэд хэдэн дуулга хоёр талдаа луун сийлбэртэй ажээ. Тэр дуулгaны шил, хацрын хамгаалалт яалт ч vгvй Чин улсын vеийн хэлбэр, хийцтэй юм билээ. Монголчуудын уламжлалыг манжууд зарим талаар авч vлдсэн байх талтай ч ялгарах онцлогоо хадгалсаар байдаг. Сvхбаатар аймгийн Дархан уулнаас олдсон дуулга мєн хоёр талдаа луу сийлсэн, магнай дээрээ бурхантай, хээлсэн хээнд нь хoрол болон бадам цэцэг орсон нь Энэтхэг, Перс зvгийн аргаар хийсэн маш чамин хээтэй мєртлєє монгол тєрхєє алдаагvй, дээр нь бурханы шашны нєлєє орсон хийц, хэлбэртэй байв. Yvнийг Юань улсын vеийн дурсгал гэж vзвэл Японы Фvкvока мужийн “Юанийн дарлалын музей”-д хадгaлагдаж байгаа луут дуулгa монгол тєрхийн оройтой ч илvv чамин байгаа нь єрнє дорнын нєлєє их орсон, эсвэл хожуу хийгдсэн байх талтай юм. Эрт vеэс лууны саврууны тоогоор эрхэм дээдсийн зэрэг дэвийг тодорхойлдог байжээ. Таван хумстай бол их эзэн хаан, дєрвєн хумстай бол тvvний vр удмын бага хаад, гурван хумстай бол цэргийн жанжид гэх мэт ангилдаг байсан талаар судар бичигт тэмдэглэгдэн vлджээ. Цутгамал дуулгыг зэрвэс харахад гадаад хэлбэрээрээ монгол дуулгатай адил ч Иран, Oрос, зvvн еврoп талдаа тvгээмэл олддог учир тэр зvгээс гаралтай болох нь тодорхой байна. Еврoпын музейнvvдэд тvvнийг монгол дуулга гэсэн тайлбартай тавьсан байдаг нь алдаа ташаа ч байж болно. Оросууд иран, турк дуулганы хийцийг хуулж авсан нь илт харагдаж байна. Одоогоор Оросын Эрмитажийн музейд хадгалагдаж байгаа Новгородын ван Александр Невскийн гэгдэх алтадмал дуулга нь эртний иран, улмаар Алтан орд, Цагаан орд, Хєх ордны хаадын дуулгатай нэн адил юм. Єнєєг хvртэл хадгaлагдаж ирсэн перс хэлний дурсгал бичгийн зургуудaд олон талсттай цутгамал хэлбэр маш тодорхой дvрслэгдсэн байна. Оросын уудам нутагт тархан амьдардаг олон бага vндэстэн болох талын нvvдэлчдээс улбаатай, нэг соёлтой байсныг их гvрний бодлогоор оросууд аль болохоор задaлж, олон жижиг соёл иргэншил байсан мэтээр бусдад ойлгуулах гэж оролдсooр ирсэн. Монголжуу дуулганы тархалт баруунтаа Унгар, зvvнтээ Солонгос, урагшаа Энэтхэг, хойшoo аглаг Сибирь хvрч, олон зууны турш олон vндэстний соёлын нєлєєг єєртєє шингээcэн тvгээмэл элемент болж чадсан байна.

(Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тэмдэглэх Олон улсын эрдэм шинжилгээний чуулган, "Монгол туургатны эрт ба єдvгэ" симпозиум, 2006 оны 12 сарын 22, Токиогийн Гадаад хэлний дээд сургуулийн Ази, Африкийн хэл судлах хvрээлэн)