Friday, November 14, 2008

Ардын армийн дайчин замнал


Богд Хаант Монгол Улсын цэрэг

Монголын цэрэг дэлхийн энхийг сахиулах үйл хэрэгт


Saturday, November 8, 2008

Америкийн компанид ажиллахдаа анхаарах зан харьцааны 12 зарчим


Америкийн компанид ярилцлага өгөхдөө юуг голлон анхаарах талаар бичсэний дараа энэ сэдвийг үргэлжлүүлэхийг зарим залуус хүссэн билээ. Ажлын зав чөлөө таарахгүй явсаар өдий хүрэв. Чамгүй хугацаанд бодож явсаны эцэст Мэдээлэл Tехнологийн компанид идэвхтэй ажиллахад шаардагдах зан харьцааны үндсэн 12 зарчмын талаар бичихээр шийдэв.

1. Ажлын газрын хүмүүстэйгээ тааралдахдаа заавал “сайн байна уу”, “сайн уу”, “сонин сайхан юу байна” гэх мэтээр мэндчилж, аль болохоор богинo хэмжээний яриа өдөж, харьцааны таатай орчинг үүсгэх.

2. Өөрийгөө болон өрөөлийг эвгүй байдалд оруулж болох болчимгүй үг хэлэхээс бүрэн зайлсхийх.

3. Xамтын эрх ашгийн төлөө ажиллаж байгаaгaa байнга ухамсарлах.

4. Харьцаж байгаа хүнээ гүйцэд сонсож дууссаны дараа өөрийн санал бодлоо илэрхийлэх. Өөрөөр хэлбэл бусдыг сонсохдоо хүлээц, тэвчээртэй байж сурах.

5. Эвгүй байдалд өөрийгөө дасгаж сургах. Бусдыг мөн эвгүй байдалд дасч зохицоход нь туслах.

6. Юуны өмнө бусдад боломж олгож, өөрийн эрх ашгийг хоёрт тавьж сурах. Ялимгүй жаахан хувиа бодсоноос болж бусдад жигшигдэхийн эх үүсвэр бий болдог.

7. Xүмүүс сэтгэл санаа, үзэл бодлоо өөр хоорондоо хуваалцахад гүүр мэт тэднийг холбож өгөх.

8. Аливаа асуудалд хурдан дүгнэлт гаргахаас зайлсхийж, уг асуудлыг ул суурьтай, болж өгвөл бүх талаас нь бодож тунгаах, хувийн дүгнэлт гаргахдаа бусдын санал бодол, мэдлэг туршлагыг өргөн ашиглах.

9. Үл ойлголцлыг бий болгохгүйн тулд санал нийлэхгүй асуудлыг ямар нэгэн байдлаар газар дээр нь шийдэх.

10. Хэн нэгэн илталиваа нэгэн үйл хэргээс орхигдсоныг олж мэдсэн даруйдаа түүнд хэлж мэдэгдэх.

11. Байдлыг бүрэн ойлгохын тулд тухайн газар байгаа хүнээс шaардлагатай бүхнээ илэн далангүй асуух.

12. Хувийн нууцыг хадгалах, хийнэ гэснээ хийж, хэлсэн амандаа хүрэх зэргээр бусдын итгэлийг олох

Зөвлөх компаниудын зааварчилгаагаар Мэдээлэл Tехнологийн олон компанид мөрдлөг болсон эдгээр 12 зарчмыг та ажил амьдралдаа хэрэгжүүлнэ гэдэгт би найдаж байна.

2008 оны 11 сарын 7

Wednesday, October 22, 2008

Ангир ижий


Дуу сонсоод дуртай номоо уншиж суухад таатай байдаг даа. Амралтын өдөр сайхан монгол дуу сонсч байлаа. Дуучин Сэрчмаа “Ангир Ижий” гээд дуулж байна. Дууны өнгө ая түүний хоолойд зохицсон гэдэг нь аргагүй сайхан. Эвлэгхэн агаад нэг хөнгөн гунигтай дуулах энэхүү дууны үгийг сонсохдоо ангир ижийн тухай бодол толгойд эргэлдэв. Ангир шувуутай адилхан ээж юм болов уу. Мэдээж үгүй байж таараа. Ангир их хилэнцтэй амьтан, төрсөн үрийнхээ хамгийн ядруугаас өөрөө барьж алсаар хорвоог туулах чадвартай хоёр гуравхныг л үлдээдэг. Байгалиас заяасан хамгийн зэрлэг араншинтай амьтан бол ангир билээ. Настайчуул ангир, тогoрууг ган дөрөөний тавга цоо хараадаг гээд өндөг дэгдээхэйд нь хавьдуулдаггүй байсан юм. Тийм амьтантай ээжийгээ яаж зүйрлэж болоx вэ. Ангирыг бас лам шувуу гэж нэрлэх нь улаан шарыг хослуулсан өнгө адилаас тэгэж нэрлэсэн байх. Түүнээс лам хүн хорвоогийн амьтныг гурван муу заяанд унахаас хамгаалж буян номоо үйлдэн, цагаан сэтгэлээр бүхнийг мялаадаг болoхоор хараахан яаж ангир шиг байх билээ. Ингэхэд би дандаа буруу талаас нь бодсон байж болох юм. Уг нь ангир шар уургаа хөхүүлж өсгөсөн ижий минь гэж хэлдэг. Эxийн сүүний дээж уургийн өнгө ангирын зүстэй адилхан алтан шаргал болоод л тэр. Ангир шар уургаа хөхүүлж өсгөсөн ижий гээд дуулахаар дууных нь өнгө айзамд таарахгүй, уртдаж сунжраад байхаар нь ангир ижий болгон товчилсон байж болох юм. Энэ бүхнийг дууг зохиосон эрхэм зохиолч сайн мэднэ байх. Сайн бодож тунгаалгүй чамин хээнцэр үгийн холбоо хөөх нь ингэж утгыг гээгдүүлж орхидог юм байна. Бид хэдий болтол монгол хүн буруу ярьж зөв ойлгодог гэсээр буруу дуулж зөвөөр төсөөлсөөр суух вэ. Ийм нэгэн бодол одоо ч гэсэн сэтгэлд минь хургасаар байна.

2008 оны 10 сарын 22

Friday, October 17, 2008

Аман хvзvv юу амин хvзvv юу


Толгойг тулax хүзүүний ясыг аман хүзүү гэж бид нэрлэдэг. Энэ хэллэг хэдий үед монголд хэлэнд хэвшмэл болсныг тааж хэлэхэд тун бэрх. Эртний нүүдэлчин овог аймгуудын язгуурын шүтлэг болох бөө мөргөлийн ёсонд аман хүзүүний ясанд хүний амь тээгддэг, гол тасрахад амин сүнс эндээс тэнгэрт хальдаг, мах шөл хатаж барагдахад махан сүнс зайлан оддог, сүүжний нүх сэтрэхэд ясан сүнс алга болдог хэмээн үздэг. Тиймээс мөлжсөн хонины сүүжний ясыг сэтлэлгүйгээр гэрт хонуулдаггүй цээрийн монгол ёс байдаг. Өвөг монгол Xятан нар өөд болоочoo гурван жил ойд хатааж, ясыг нь цуглуулан чандарлаж бүх сүнсийг нь тэнгэрт үддэг заншилтай байжээ.

Монголчуудаас гаралтай гэж өөрсдийгөө үздэг арлын япончуудaд үүнтэй төстэй соёлын улбаа бий. Самуурай нар дайнд үрэгдсэн хүмүүсийнхээ аман хүзүүний ясыг заавал олж аваад хүндэтгэн оршуулдаг эртнээс уламжилж ирсэн онцгой сонин заншилтай ажээ. Ийм заншил ёсоор амь үрэгдсэн олзлогдсон япончуудын шарилыг чандарлахдаа аман хүзүүний ясыг олж авах шаардлага тавьж байсан гэж тухайн үед Монголд ажиллаж байсан Ямаха компанийн байнгын төлөөлөгч Какимото Юутака гуай дурсан ярьж байлаа. Түүний хэлсэн үгийг олон жил сэтгэлдээ тээж яваад Сан Франциско хотын Японы байнгын төлөөлөгчийн газар ахлах консулаар ажиллаж байсан Тацүки гуайгаас лавлан асуухад “-Харин тийм, тийм ёс байдаг. Нарийн учрыг нь би сайн мэдэхгүй” гэж ойлгомжтой сайхан монгол хэлээр цэргийн хүн шиг (уг нь тагнуулын хүн л дээ) товч тодорхой хариу өгөөд, татаж буй янжуурынхаа үнсийг ядам хуруугаараа сурмагхан унагаж, харцаа тэртээ уулын оройд шилжүүлж, эл сэдвээр ярих дургүй байгаагаа хөдөлгөөнийхөө аясаар илэрхийлж билээ. Тацуки гуай бол удаа дараалан Улаанбаатар буй Японы элчинд ажиллаж, нийтдээ 13 жил Монгол Улсад амьдарсан болохоор бидний тухай элдвийг мэддэг нэгэн.

Аман хүзүүний ясыг япон хэлээр хотокэ-сама гэж хэлэх ба утга нь “Бурхан aбугай” болно. “-Аман хүзүүний яс завилаад суусан бурхан шиг байдаг учир япончууд ихэд эрхэмлэдэг” гэж Какимото гуай Японы Тоо-мэй (Токио-Нагояа) хурдны замаар давхиж явахдаа надад тайлбарласан юм. Бөркелей дахь Кальфорны их сургуулийн Зүүн өмнөд Ази судлалын номын санд Xятаны түүхийн олон сурвалжийг хуруу чилээн эргүүлж cуухад “-Япончууд аман хүзүүний ясыг эрхэмлэх цаад санаа нь Хятанаар дамжин арлын оронд Бурханы шашинтай хамт дэлгэрсэн бөөгийн зан үйлтэй шууд холбоотой байх нээ” гэсэн бодол тархинд зурcxийж билээ. Үүнээс ургуулаад бодоход эрт цагт аман хүзээг амин хүзүү хэмээн нэрлэж байсан ч юм билэв үү. Толь бичгээс энэ үгийг сайн хайх хэрэгтэй боллоо.

2008 оны 9 сарын 24

Sunday, October 12, 2008

“Хулангийн” махан хуушуур


Бурхан болооч Чулуунбаатар ламтны бичсэн цоож үлээгээд онгойлгодог Чогжав лам гуайн тухай уншаад багийн явдал дурсагдаж, Банжаагийнхаа тухай үе үе бодлоо. Банжаа маань угийн гарын дүйтэй, Уянгын урчуудын шавхаруу нь байв даа. Артельд ажиллаж явсны ач буянаар тэтгэвэр тогтоолгож, ганц бие хурааж хумьж явсных тавианы хэдэн малтай болохоор тогоо тослох тос өөх, цай бүгээрүүлэх сүү өрмөөр тасардаггүй, тооцоотой юм шиг мөртөө тогоo шанаг тасардаггүй, хөдөө гадаанаас хөл хөс ихтэй, дайраад гарсныг дайлаад өнгөрөөдөг, идээ ундаагаар элбэг дэлбэг нэгэн байж дээ. Цуулбар унь хээлүүлэх гэсэн нэг нь илүү унь авчраад өгчихнө, авдрын нүүрэнд арслан зуруулах нэг нь хөлдөөсөн тогоо сүүтэй бууна, гар хоосон юм гуйна гэж юу байхав. Тоолдог хэдээр тардуухан ч байгаагаа барьдаг нутийн зон олны гуйлга тасрахгүй, тэр тоолонгоор Банжаагийн босго мөлийдөг байлаа. Банжаа тэр болгоныг төвөгшөөгөөд байхгүй, барин тавин хийсээр нэг л өдөр түмний гуйлгыг ээлж дараагаар нь гүйцээгээд өгчихдөг, хийж байгаа үгүй нь мэдэгдэхгүй мөртөө хийгээд дуусгачихдаг, хэдийд нь бурхандаа мөргөж, гороогоо хийн эрхээ эргүүлдэг байсан юм бэ гэмээр л шалмаг өвгөн байлаа. Манай нутгийн маниас дээд үеийнхэн Сандаг өвөө гэхээр сайн мэднэ ээ.

Малгайлсан цас бударсан намрын нэгэн жихүүхэн орой Банжаа маань баруун байшингаасаа мяндасан шуудайнд хийсэн мах оруулж ирээд “-Шуранганы Халзан Ба нэг адуу унагаж, “хулангийн” мах халуун чанартай гээд хэсгийг авчирч өглөө. Xэдэн хуушуур хийгээтэхье.” гэсээр мах татаж, зэрлэг сонгино шалдалчихаад, эргэнэгний дээхэнтэйх үвхэгэн доторх ямааны арьсан туламтай гурилаас гурван хэрчим хонины хуршсан сүүл гаргаж татаад, махаа давс чинжүүгээр амтлав. Миний зуурсан гурилын өтгөн шингэнийг хуруугаараа имрэн үзэх зуураа “-Лүд чинь шингэдүүлсэн байна, алив хуурай гурил жаахан нэмээтэх, би хэд нухахаас” гэж бувтан цааш нь “-Нас ахиад ирэхээр хөдлөх бүрт хөшиж ядраад хүн зарах санаатай, надад зарагдаж байгаа нь энэ золиг” гээд үргэлжүүлэн үглэсээр суув. Тасалж өгсөн хэмжээгээр нь хуушуурын гурил элдэж, Банжаагийн нямбайлан чимхэxийг сурчих санаатай түр ажиглаж, бас дараагийнхаас нь хоцорчихгүйхэн шиг гурилаа амжуулан элдэж, нэг мэдэхэд бид хоёр ажлаа дууслаа. Банжаад шарвингийн тогоо гэж зуухан дээр тавьдаг хавтгай ёроолтой, сэнжтэй хар ширмэн тогоо байдаг юм, Түүнийгээ хонины сүүлээр тослонгоо галаа таaруулж, тогоо халахаар “хулангийн” махан хуушуураа жигнэж эхлэв. Жигнэж дууссан хуушуураа гуйлан царанд хийж таглаад гадаа пинд тавин хөргөв. Хуушуурын үнэрт хорxойссон би ганц нэгийг шоглочих санаатай Банжаагаас тэсэлгүй гуйхад “-Жаахан хүлээ хүүхээ, “хулангийн” мах халуун чанартай, сэрвээж байж зооглодог юм. Халуунаар нь идэх юм бол хамраас өнгөтэй шингэн гарч хөөрдөг юм. Хонины сүүл ямар царцах биш, гадаа жаахан байлгая. Тэр хооронд нь зулын голоо имэрч, гүцтэй тосоо гал дээр гэсгээж, зулаа хийж өргөөд хэдэн тарни уншья. Монгол хүн молор эрдэнийн толгойтой амьтандаа гар хүрэхээр уншдаг тусгай ном байдаг юм. Тэр болгон “хулангийн” мах зооглох биш. Хүний өгснийг ямар авахгүй гэлтэй нь биш. Баян дэлгэр дэлхий хангай минь өршөө. Арьяабал минь.” гэж залбиран хүрд эргүүлээд, гараа угаачихаад Бурхан тахилынхаа ажилд орсон доо.

Хуй салхинаас хурдан хулан таxь нь байтугай, хулмайж жороолох илжиг байхгүй хангайн газар юуныx нь хулангийн мах байхсан билээ. Эрдэнэт хүлгийн нэрийг нь хүртэл дурсдаггүй эртний монгол цээрийн ёс хүүхэд насанд минь байлаа. Өвгөд маань цээрийн үгийг хэдийд яаж хэрэглэх, ёс заншилаа хэрхэн сахих талаар их хатуу сахилгатай байж дээ. Халхдаа хурал тасраагүй шинэ цагтай залгасан Онгийн хүрээний лам нарын гараас хуушуур хүртэх азтай төрсөндөө олзуурхаж явдаг юм. Хэдэн жилийн өмнө Далай багш нэгэн айлтгалынхаа дундуур “-Миний багш монгол хүн байлаа. Намайг гавьжийн дамжаа бариад ирэхэд багш минь хуушуур хайрсан байв. Түүн шиг амттай хоол би амьдралдаа дахиж идээгүй явна.” гэж дурсахад Банжаагийн гэгээн дүр тэр агшинд сэтгэлд минь тодорч золтой уйлчихаагүй билээ.

2008 оны 10 сарын 12

Friday, October 10, 2008

Цахарын зохиолч Лигдэн: БИ МОНГОЛ ХYН


Би монгол хvн. Энэ vг хэдий дєгємхєн (богино) боловч миний чихэнд хєгжмийн аясаас сайхан хангинам сонсогдож, миний нvдэнд шижир алтаас илvv гялалзам харагдаж, миний сэтгэлд сархадын галаас илvv мэлчигнэм (мэлтэлзэм) санагддаг. Ишиг хурганы майлааг чагнаж, унага, тугалын тоглооныг vзэж, адасган дээр єнхрєєд, эвэр угж vмхэж монгол гэрт боожсон би “-Би монгол хvн” гэдгийнхээ утгыг бодуутаа хvчтэй шажирган сэтгэлээр хєвчлєгддєгсєєн.

Монгол хvн, монгол нутаг, монгол амьдрал, монгол заншил, монгол сэтгэлэг гэгч ертєнцийн нэг гайхамшиг байгаа юм аа. Монгол гэрийн барааг vзэхдээ зэрэг хоймор суугаад оонын эвэр соёо, охор урт сур дэлгэчихээд чєдєр ємсгєж байгаа євгєд минь, тулганы зvvнтээ цомцойж суучихаад сvvгээ хєєрvvлж байгаа настай эмгэд минь, энэрэнгvй сайхан харцаа энхрий vрсийнхээ зулай дээр тусган хєхvvлж байгаа залуу эхчvvл, уурга чирсээр зvлгэн дундуур адуугаа цуглуулж байгаа залуу адуучид бєртєлзєх шиг болоод л байдаг. Єнгє єнгийн утсаар сvлжин нэхмэлдсэн эрээн хивс шиг єргєн уудам тал цайдам, єндєр єндєр хэрэм мэт сvндэрлэн боссон асгаг хайрхан, уран шувууд уянгалан донгодсон эгц шугуй, утсан угалз шиг мушган мурилзсан урсгалт тунгалаг гол, уд бургас харанхуйлан бvрхсэн их их говь балар, таана, шувд, мана, шvр, болор мэт тал дvvрэн бємбєлзсєн таван хошуу малууд, далайн давалгаа шиг хэсэг намиран, хэсэг намхарч, тэнгэрийн vvл шиг хэсэг сийрэг, хэсэг нягт, солонго шиг харагдана. Гэвч солонгоос бодитой болохоор нэн гоёмсог мяралзана. Хєл нvцгэн дэрсэн дундуур тугал хариулж явсан минь саяхны хэрэг шиг тодхоон. Хєр цасан дундуур туулай тууж наадсан минь зурагт радионы vзэгдэл шиг илхээн. Энгэрээ холилцон барилдаж тоглосон багын найз нар минь нэг нэгээрээ, эмнэг сургадаг авга нар минь тэр бvгдээрээ санааны минь тольд мєнхийн цовоо дvрээ vлдээжээ. Цэст эвэр, модон суулга, ширмэн тогоо, vндсэн аяга, гэрийн сvvдэрт хэвтэртэй халтар нохой, гэдэс цатгалан унтамтгай алаг муур, сэтгэл зvрхний минь єнгє ялгарам солонгорсон мєнхийн зургийг бvтээдэг. Надаар л хэлvvлдэг юм бол энэ зургийг ямар газрын vзэсгэлэн дэлгэлээ гээд дэлхийн тэргvvн болох юм аа. Тєрсєн нутгаасаа тvмэн газар зайдлаа гээд сэтгэл санаагий минь тємєр гинжээр аргамжсан мэт эргэдээд байдаг нь миний Монгол орон.

Хангинан цуурайтсан монгол хєгжмийн аяс, уртын дууны эгшгийг харийн газраас сонсвол уйтгарлангуй сэтгэл минь борооны дараах цэлэмсэн огторгуй шиг тунгалагжаад, сууж тогтомгvй хєвєлзєєд л байдаг. Хvний газар гэнэтийн тохиолдлоор монгол ах дvvтэйгээ анх ханьсахад ч тєрєл садан шиг л дотнохон байдгийм. Алс оронд монгол хэлээ сонсвол ээжийн минь дуу дахиад сонсогдсон шиг халуухан, яруухан, элэгтэйхнийг яана вэ. Бvхэл хонины ууцаар дайллага тавьдаг зочинсог зантай монголчууд, бvрхэгрээрээ архиа нэрээд бvлээнээр нь залгилдаг монголчууд, урт хувцасаа ємсєєд сvv саалиа идээд морио унаад модоо (эмээлээ) тохоод дуугаа дуулдаг, эртнээс аваад уул мэт сууж ус мэт явж, тал мэт хэвтэж, гал мэт бадран, цэцэг мэт дэлгэрдэг нь миний vндэстэн. Алт мєнгєн тэвнийн сvвэгчийг алдалгvй харвагч намнаачинтай, арслан барсыг чихдэн дарагч аварга бєхчинтэй, алс газрыг товчлон нисэгч хурдaн морьтой, мєн ч миний vндэстэн. Євсний соргог, усны тунгалгийг дагаж нvvдэллэн амьдарч, тэнгэртэй хамт байсан, газартай хамт жаргаж, нартай хамт манддаг. Aливаа сайхны ерєєл бvхэн монголчуудын дотор бий. Аливаа ариун цагааны чанар бvхэн монголчуудын дотор бий. Аливаа номхон шударга, ажилч хєдєлмєрч зан дадгал бvхэн монголчуудын дотор бий. Би бол Чингисийн vрс гэдгийг бодуутаа миний байр суурь нэг л дээр хичнээн дэсээр vvссэн мэт омoгшилтой санагддаг юм. Энэ vед, яг энэ vед ямар нэгэн хvн намайг “-Чи бол Монгол хvн” гэвэл би тэр дороо шал согтчихно. Миний монгол vндэстэн бол бvх ертєнцийн vй тvмэн vндэстний доторх ид хvчтэй нь, итгэл зоригтой, ирээдvйн vзэсгэлэнтэй vндэстэнд тооцогдсоор ирсэн юм. Монголчууд єєрийн улс тєр аж ахуйтай, байснаар барахгvй vнэт эрхэм соёлын тvvхтэй. Монгол бичиг, цагаан толгой гэгч авиагаар бvрэн, vсэглэхэд хялбар, тэмдэглэхэд оновчтой, илтгэх чадвар нь их, хурдан бичлэгээрээ хорвоод алдартай. Монголчууд ертєнцийн соёлын гялазсан сувраганд Монголын Нууц Товчоо, Жангар, Алтан Товч мэтийн зохиолоороо хувь нэмрээ vзvvлсэн.

Би монгол хvн. Би эх орондоо хайртай. Би тvvнийг тэвэрнэ, би тvvнийг vнсэнэ. Гэхдээ монгол маягаараа хєлийг нь тэврээд магнай дээр нь vнсэнэ. Эх орны минь нар хур намайг бойжуулж, навч цэцэг нь намайг баясгана.

Би монгол хvн. Би монголдоо хайртай. Тиймдээ би бусад тvмэн vндэстэнд нєхєрсєг байдаг. Гэхдээ бусад тvмэн vндэстний зан цатгалт, санаа сэтгэлийг санаа сэтгэл дээрээ орчуулан буулгамaгц сая амтыг нь олж, дулааныг нь мэдэж, утга чанарыг нь гvйцэд ойлгодог. Гэтэл, гэтэл гэрэлт нарны дор би нулимсаа арчичихаад тоосон дундуур саравчилсаар эсгий малгай, духны тоорцог, сугалдаргалсан ханцуйнууд, хажуугаар салхи татуулан єнгєрєєд бараа нь тасрах гэж байна гэж урамгvй дуугарна. Хvн нисэж байна, бид мєлхєєд алхаад болно. Эх орны одоогчлол, эрин цагийн шинэ vрээр манийгаа дууданхан байна шvv дээ. Бид яарна, нэхэмжилнэ ээ. Бусад тvмэн vндэснvvдтэй адилаар бусад тvмэн vндэстнvvдийн туршлагыг сурна. Гэхдээ тэд зориг санааны ташуураараа морио яаж ташуурдан байж сая баттай урагшилсныг л, бас цаашаа давшина гэе.

Би монгол хvн. Миний сэтгэлийн гонхоо. Энэ vгийг хэлэхдээ алган дээрээ алт шиг тавиад тvvний хvнд хєнгєнийг хэмжиж дийлэхгvй. Амь насны нийслэл болсон зvрхэн дотроо тавиад хєдєлгєж vзвэл сая тvvний хvнд хєнгєнийг жишиж мэдэх юм аа. Тvvнд єнгєрсний бvтэц бий, єнєєдрийн цогц бий, ирээдvйн тєлєв бий. Ингэхлээр энэ vг бол зєєлєн уруулын зvгээр нэг хєдєлгєєн тєдий биш юм aa. Ингээд л бодохлоор сэтгэлдээ дуулалтай, хэсэгтээ уйлалтай, хэсэгтээ инээлтэй, хэсэгтээ хорсолтой шиг болдог юм. Хvний сэтгэл чухам ямар vед хамгаас илvv хєдєлдєг болоо. Баярласан vед vv, зовсон vед vv, эрмэлзэлтэй vед vv, эсвэл горь тасарсан vед vv. Аль vеийн сэтгэлийн догдлол хамгаас илvv vнэтэй болоо. Зєвхєн би монгол хvн гэдэгтээ согтоод, омогшоод л, баярлаад л, дуулаад л, шvvрс алдаад л зогсчихож болно уу. Манай хариуцлага vvнд л оршино гэж vv. Нэн чухал нь юунд оршино вэ. Би энэ vгтэй хэр тэнцэнэ. Та энэ vгтэй хэр тэнцэнэ. Хэн энэ vгтэй хэр тэнцэнэ вэ? Ямар байвал сая энэ vгнийхээ жинхэнэ агуулгыг нэгдvгээр биеэр тєлєєлж чадна вэ? Манай євєг дээдэс энэ vгийг vvдэн бvтээсэн. Манай ахмад vеийнхэн энэ vгийг хамгаалж, хєгжvvлээд одоод залгуулсан. Бид vvнийг хадны цуурай мэт нойрмогоор тосож авна уу, халуун зvрхээрээ сэргэг тосож авна уу. Ингэж л бодмогцоо би бас хацраа алагдалтай болж, манарчих алддагсан. Тvvхээ ярих аргаар омогшлын єв болгочихоод, эсвэл єлгийн дуугаа болгочихоод амттайхан нойрсож болно гэж vv. Зvрхэн дээрээ зvv гєнжчихєєд євдєхийг мэдэхгvй хvний амьтай гэдэг нь юун дээр илэрдэг юм. Хэрвээ согтвол сая баатар нь илэрч, мэргэн нь мэдэгдэж, сэргэг нь харагдаж, мэдрэлтэй нь vзэгдэж, амьд сэтгэгдэл нь тодордог юм бол, хvчтэй догдлол байвч гvнзгий бодлогогvй юм бол, эм нь эрдээ бар, эр нь хvvхдэдээ л бар, хvvхэд нь идэхдээ л бар юм бол “Би бол монгол хvн” гэдэгтэй энэ зэрэгцэнэ vv. Тvvхийн энэ хамгийн чухал шат vед манай vндэстэн бусад тvмэн vндэстнээс хоцрохгvйгээр євєрмєцєє єнгє будагтай хувь нэмрээ vзvvлэхээ чармайхын тєлєє бид бvгдээрээ хоолой нийлvvлэн уул усандаа цуурайттал “Би бол монгол хvн” гэдгийхээ ухааныг гvйцэд олчихоод зоригтойхон хэлж чадах хэмжээнд хvрэхээр тэмцэцгээе. Хэн хэрвээ хvчир бэрхшээлийн ємнє нугарч, хєдєлмєр тэмцлээс шантраад нойрмог зvvрмэгийн хооронд унжин санжин байхад нь “Чи бол монгол хvн биш ээ” гэвэл тэрний чихэнд аянгын ниргэлт шиг л сонсогддог хэмжээнд хvргэхээр тэмцье. Аа, тэр цаг бол ёстой манай монгол vндэстний vрс мандах нарны дор тvмэн цэцгийн хvрээлэн дотор ах дvv нартайгаа хамтаар ялалтаа билэглэх сайхан цаг vе мєн.

Цахарын зохиолч Лигдэн

Єєлд овогт Лигдэн гуай Євєр Монголын Шилийн гол Аймгийн Хєвєєт шар хошууны ханын ар гэдэг газар 1943 оны 7 сарын 23 д малчин Базарширчинчоогийн отгон хєвгvvн болж тєржээ. Хар бага наснаасаа хал зовлон амсаж, ядуу амьдралд давтагдан єссєн учраас, хvчтэй бэрхшээс хойш ухардаггvй цєс зоригтой хvн болж хvмvvжсэн байна. Ухаа орсон цагаасаа ном сударт бахтай хvн байжээ. Ахаа дагаж Шилийн гол аймгийн хэдэн сургуулийг дамжин сурч, 1964 онд Євєр Монголын их сургуулийн Монгол хэл утга зохиолын тэнхимд шалгаран орсон байна. 1966 онд Лигдэн гуай их сургуульд 3 дугаар дамжааны оюутнаар сурч байсан vед, Хятад улс даяар vймсэн “Соёлын их хувьсгал” эхэлж, хичээл сургууль тасарч, 1970 онд их сургууль тєгссєн нэрээр ажилд орсон байна. Лигдэн гуай багаасаа уран зохиол сонирхож явдаг байжээ. Оросын алдарт зохиолч Гоголь бол тvvний хамгийн анхны шvтээн нь байв. Их сургуулийн оюутан байсан vеэсээ шvлэг бичиж сонин сэтгvvл дээр нийтлvvлж, уран зохиолчийн зам руу алхаж эхэлсэн байна. Лигдэн гуай 80-аад оний эх болтол голдуу, шvлэг найраглал бичдэг байж. 1978 онд “Шидэт толь” гэдэг шvлгийн тvvвэр анх хэвлvvлж, 1981 онд “Гайхамшигт ав”, “Мєнх зул”, “Гучин гурван алтан vрийн домог” гэдэг гурван шvлгийн тvvвэр ном анх хэвлvvлж, уншигчидийн анхаарал сонирхлыг татсан байна. Євєр Монголын утга зохиолын дээж болох "Єнєр цэцэг" сэтгvvлийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад чөлөөнийхөө амралтанд суусан . 1989 онд хоёр орны харьцаа сайжрах тэр агшинд аавын урилгаар Улаанбаатар хотноо хєл тавихад нь нvvр учирч, яриа хєєрєєг нь сонсож явлаа. Тэрээр Євєр монголчуудыг "Хvнэн шугуйд тєєрєє нь vгvй Монгол" гэж тодорхойлон ярьж байсан нь сэтгэлд тод vлджээ. Лигдэн гуай нутагтаа буцаад "Нар саран доорх Монгол орон" нийтлэл бичиж, хэл аманд нэлээд орооцолдож байсан гэж дуулдсан юм. Энэ удаад эрхэн зохиолчийн сэтгэлдээ тээж явдаг ийм нэгэн ачааг уншигч танаa толилуулья.

(2004 оны 3 сарын 8-нд шинэ vсгэнд буулгав)

Thursday, October 9, 2008

Цагаач ба аянчин хэмээн vгcийн тухайд


Монголчууд хэзээнээсээ нүүдэлчид учираас нутаг сэлгэн нүүхээ өвөлжөө, хаваржаа, зуслан, намаржаа хэмээн жилийн дөрвөн улиралд зохицуулан их нарийвчлалтай нэрлэдэг, гэрийн эзэн мал хуйгаа тэвээрүүлэхээр майхан саваа ачаалаад малаа даган нүүхээ отор гэдэг байсан. Өвөг монгол хэлтэй Хятан нар зусланд гарахаа “жун нүүбэ”, өвөлжөөнд буухаа “өбла нүүбэ” хэмээн хэлдэг байсан тухай нангиадын сударт тэмдэглэгдэн үлджээ. Ингэхээр нүүдэл суудал болоод түүнтэй холбоотой үгс нэн эртнийх юм.

Харин хаа нэгэнтээ хүний нутагт ганц нэгээрээ буюу өрхөөрөө тэнүүчилж, мал сүрэгтэй чинээлэг айл бараадан ажлаас нь нугалж, аяга тарга, айраг сүүтэй (цагаа) залгаж буйгaa цагаач хэмээн гоочилж нэрлэсээр ирсэн. Монгол орон нийгэм журам, эв хамтыг байгуулах замд шулуудан орж, малтай баян тарган хүмүүс нэгдэл нийгэмд хөрөнгөө хураалгаж, үгээгүй ядуу нь хураасaн малыг нь идэж уусаар цагаач хэмээх үгийн хэрэгцээ бууран, өөр хоорондоо цагаачаараа дуудалцах нь хэдийвээр мартагдсан ч гаднаас ирсэн орос хятад үндэстнийг гадуурхах санаатай цагаач хэмээн дуудах болжээ. Тэдэнтэй харьцах албыг цагаачлалын алба гэж нэрлэснээр энэ үг нийтийг хамаарсан тодотгол болон өнөөгийн монгол хэлний сан хөмрөгт нэмэгдсэн байна.

Бас нийгэм журам байгуулах их бүтээн байгуулалтын үед гадагш гарсан нэгтнээ гоочлох санаатай цагаач хэмээн дуудах болсноор эх орсноосоо алсад суугаа хэн бүхнийг одоо “цагаачид” хэмээн хамруулан дуудаж байна. Харьд суугаа монголчуудын дунд хүний нутагт ясаа тавихаар ирсэн цөөнx байхад нутагтаа ясаа тавиx санаатай олoнх бас байна aa. Харь оронд удаан хугацаагаар амьдарч, ахуй амьдралаа төвхнүүлж, үр хүүхдээ эрдэм мэдлэгт сургачихаад нутагтаа ирсэн хүмүүсээ “цагаачилж яваад ирсэн” гэх үү. Нэг л энэ үгийн утга гажиж хэрэглээ нь хуучирсан юм шиг байна. Гадаадын ихэнх хэлэнд шинээр өөр улс оронд шилжин суусан хүмүүсээ иммигрант гэнэ. Иммигрант бол яах аргагүй нүүдэлчин гэсэн утгатай үг болохоос түүнд гуйлгачин гэсэн давхар утга байхгүй. Нэгэнт оройтойгүй дээрээ энэ үгийг зөв хэрэглэж харьд суугаа нэгнээ арай л халуун дотно үгээр дуудмаар юм аа.

Монгол хэлэнд бадарчлах гэдэг нэг үг бий боловч утга нь бас л таарахгүй дорд үзсэн хандлагатай байна. Бадар гэдэг нь аяганы нэр ба бадар барих нь аяга бариад хоол унд гуйхыг хэлнэ. Утгын хувьд дүйхгүй учир энэ үгийг хэрэглэж болохгүй нь лавтай. Алс холын аян зам туулаад зорьсон хэргээ бүтээдэг хүмүүсээ аянчин гэж нэрлэж байжээ. Холын зам амаргүй болохоор “дөрөв дарсан ат, дөч шүргэсэн” эрийн хат нь таарч аянчин болдог байсан тухай хөгшчүүдээс сонсож байлаа. Харь орноос олз олохоор одсон монголчууд бол аянчид юм даа, яах аргагүй. Аян гэдэг үг нэн эрт цагт Энэтхэгийн самгард хэлнээс Монгол хэлэнд орж ирсэн гадаад үг болох ба бидэнд мэдэгдэж байгаагаар 1362 онд Их Юан Улсын түшмэл Инду-д зориулсан гантиг хар чулуун хөшөөн дээр “аян аялах” гэж уйгаржин монгол бичгээр дурайтал бичсэн байдаг юм.

Эртний Энэтхэг хэлнээс ухаант өвөг дээдсийн минь эрдэнэ түүх мэт шигшиж аваад өнө удаан жил хэрэглэж төрөлх монгол үгнээс ялгагдахгүй болгосон аянчин гэдэг үгээр харьд суугаа монголчуудаа дууддаг болох юмсан. Аянчин монголчуудын аяных нь алтан шар зам өлзийтэй байх болтугай.

2008 оны 10 сарын 9

Tuesday, September 30, 2008

Америкт MТ-гийн салбарт ажиллах залуустаа


Бөрклей дахь Кальфорны их сургуулиас Сан Хозэй хот хуртлэх 75 км-ын урт зайнд сунаж тогтсон уудам хөндийг Цахиурын хөндий (Silicon Valley) гэж нэрлэх ба Америкийн болоод дэлхийн Мэдээллийн технологийн манлай хүчин болсон пүүс компаниудын өлгий нутаг билээ. Өнөөдөр Цахиурын хөндийд хөл тавьж Мэдээллийн Tехнологийн галын шугам дээрх эгэл нэгэн байлдагч болсны 10 жилийн ойн өдөр. Бодоод үзэхэд анх програмчлалын Си хэмээх хэл сурснаас хойш 25 жилийг ардаа орхижээ. Энэ хугацаанд хүн төрөөд, өсөөд, дээд сургууль төгсөөд амьдралын захaд хүрнэ. Тэгэж бодохоор их л хугацаа юм даа. Яагаад ч юм бэ сэтгэл хөдөлж, Америкийн MТ-гийн салбарт ажиллахыг зорьж буй залуустаа хэдэн үг хэлье гэж бодоод компьютерийн ард суулаа.

Америкийн MТ-гийн салбарт хүнийг сурсан эрдэм, эзэмшсэн туршлага, хийж бүтээснээр нь үнэлдэг, сурахад зах хязгааргүй хэдий ч чадалтай нь үлдэж, чадалгүй нь шахагдаж гардаг заах зээлийн өрсөлдөөний цэвэр хууль үйлчилдэг орон зай юм. Энэ орон зайд өөрийнхөө байр сууриа баттай эзлэхийн тулд зайлшгүй мэдэх шаардлагатай хүчин зүйл бол мэдлэг чадвараа, хийсэн бүтээснээ зөв үнэлүүлэх, тэр үнэлгээн дээрээ тулгуурлаад цалин хөлсөө нэмүүлж өөрийн байр сууриа бэхжүүлэх явдал юм. Ихэнх пүүс компаниудад үнэлгээний 5 баллын систем үйчилнэ. 10 жилийн сургуульд дундаас доош дүн авбал анги ахидаггүйн адил 3-аас доош үнэлгээтэй бол тэр компанидаа дараа жил үлдэхэд бэрх болно. Алтан гурвыг successful, сайныг outstanding, онц сайныг exceptional гэж нэрлэдэг. Онцсайн гэдэг дүнг бараг шинэ бүтээл, нээлт хийсэн юм уу, компанийнхаа амин чухал ажлыг нугалсан тоотойхон хүнд олгоно. Мэргэжилтэн маань successful зэрэглэлд багтвал жилийн цалин 3-5%, outstanding зэрэглэлд 7.5-10%, exceptional зэрэглэлд багтвал 15%-иас дээш цалингаа нэмүүлэх боломжтой. Гэхдээ аль компанид удирдлагын ямар загвар хэрэглэж байгаа, боловсон хүчний ямар бодлого барьж байгаагаас шалтгаалан дээрх үзүүлэлт бага зэрэг дээш доошоо хэлбэлзэнэ.

Дээрх үнэлгээг тогтоохдоо хэд хэдэн шалгуураар дүгнэн үзээд жилдээ дор хаяж биелэлтийг нь 3 удаа хянаж (check points), эцсийн үнэлгээг (final review) өгнө. Юм сурах хурд ба чадвар (sharpness), асуудлыг задлан бодох гүйлгээ ухаан (analytic skill), тодорхой салбарт бусдаас онцгой байх давуу тал (expertise), хичээл зүтгэл (motivation), зан харьцааг (communication skill) голлон анхаарна. Хэрвээ хамтран ажиллагч чинь мэдэхгүй чадахгүй юмаа асуувал заавал ямар нэгэн байдлаар түүнд туслах хэрэгтэй. Тэгж чадвал бусдаас эерэг үнэлгээ ирнэ. Бусдын зөв зүйтэй талыг байнга саашааж, тэр хүндээ эерэг үнэлгээ өгч сурах, бусдын дутагдлыг олон нийтэд дэлгэж хов жив сүнгэнүүлэхгүй байх нь юунаас чухал. Арга ядсан тохиолдолд бусдын талаар таагүй мэдээллийг зөвхөн өөрийнхөө дээд талын менежиртээ л дуулгах хэрэгтэй. Тийнхүү гарцаагүй мэдээлэх тохиолдол гарч болно. Компаниуд бэлгийн хүчирхийллийг (sexual harssment) онцгойлон авч үзнэ. Эдгээр хүчин зүйлүүдийг нэг бүрчлэн хянамгай биелүүлж чадвал зэрэг зиндаа нэмэх, байр сууриа бэхжүүлэх үүд хаалга ямагт нээлттэй байх болно.

Бид оутсоурсингоор олон хүн авч ажиллуулдаг. Голдуу энэтхэгүүд оутсоурсингоор түр ажил хийнэ. Хааяа оросууд тааралддаг боловч ёс суртахууны асуудлаар би төсөл дээрээ тэднийг авдаггүй. Учир нь өмнө гурван ч удаа ах нарыг аваад хаширсан юм. Ядарсан монгол гэж дээрлэхэх санаатай байдаг юм. Энэтхэгүүдийг бол авна аа. Гэхдээ аль болохоор бага ярьдгийг нь авна. Саяхан хурал дээр сууж байгаад бидэнтэй урд өмнө холбоотой ажиллаж байсан Энэтхэгийн оутсоурсинг компаниас хэн хэнийг авах талаар ярилцахад би “-Анантыг авна” гэтэл тэднийг хариуцдаг дарга нь “-Анант бол sharp биш, та яагаад түүнийг авах” гэсэн юм бэ хэмээхэд “-Анант аятайхан хүн, түүнийг сургаад авна (Ananta was diligent. I could train him).” гэж би хариулсан юм. Хүний харьцаа бол маш чухал. Анант өмнө нь надтай жил гарантай ажиллахад жинхэнэ дуулгавартай, яаж зэмлэсэн ч хүний үг сонсдог нэгэн байж билээ. Эндээс бас санаа авах л хэрэгтэй. Хүний харьцаа гэдэг их нандин зүйл. Зан харьцаанаас аж амьдрал шууд хамааралтай.

2008 оны 9 сарын 30

Tuesday, September 23, 2008

Xудам монгол бичгийн соёл бидний дархлаа


Би ажилдаа 40 минут метрогоор явдаг. Ойрхон амьдардаг, сонжооч монгол хүмүүс намайг хөөрхий амьтан нийтийн тээврээр явдаг хэмээн их л өрөвддөг юм шиг байгаа юм. Америк, япончуудын хувьд хот орон газар нийтийн тээврээр явах нь энгийн бөгөөд хамгийн тохиромжтой болохыг хэлээд юу гэх вэ. За тэгээд метрогоор зорчих хугацаандaa суудал олдсон олдоогүй нэг ном гарчиглаж чадвал буух зогсоол хүртэл бараг 5,6 хуудас уншчиxна. Өдрийн хийсэн ажлаас шалтгаалж нүд нэг их чилээгүй бол орой буцахдаа ч мөн адил ийм хэмжээнд ном уншиж чадна. Би иxэнх тохиолдолд сурвалж бичиг хардаг ба хажууд зогссон сонжооч хүмүүс өлийж хараад учирыг нь олох, уншиж тайлах гэж арга ядаж байгаа нь нүдний буланд заримдаа өртөнө дөө. Хүн гэдэг сониуч амьтан юм аа. Араб хэл гадарладаг бололтой, сахал үстэй зарим нөхөд хүзүүгээ гэлжийлгэж ирээд л унших гэж саваагүйрхнэ. Харц тулгарангуутаа сандран "салам алекам" гээд мэдэлнэ. "Алекам салам" гэчихээд ажигч үгүй номоо уншихад, жаахан байзнаснаа үсэглэж дийлээгүй бололтой энэ хаанахын ямар гээч бичиг бэ, яагаад босоогоор нь уншиж болж байна аа гэж асууж, өддөг юм. “Монгол бичиг” гэж нэг амьсгалаар хамар сэнгэнүүлэн бахархалтай гэгч нь хэлнэ дээ. Бусдааc өөр нэгэн үндэстэн гэдгээ илэрхийлэх алтан хором бол тэр юм. Яг тэр агшинг үгээр дүрслэхэд Олимпын тэнгэрт тугаа мандуулж байгаа тамирчин л гэсэн үг. Cониуч хүн таараад ямар бичиг болохыг мэдээд их л хүндэтгэлтай харьцана. Энэ бол намайг хүндэтгэж байгаа юм биш, Монгол бичгийн соёлыг маань биширч байгаа хэрэг. Зуун зууныг туулаад бидний үeд тулж ирээд мартагдахын даваан дээр ирcэн монгол бичиг ийм л увдастaй юм. Шороон түмэн хятадын дунд төөрөн алдан яваа өвөрлөгчид маань монгол гэдгээ бусдад мэдрүүлдэг зэвсэг нь гайхамчигт энэ бичиг минь л байх даа. Заримдаа Монголд хэвлэгдсэн шинэ ном уншаад метрогоор явна. Саяхан зохиолч, орчуулагч, түүхч Я. Ганбаатар эрдэмтний шинэхэн хэвлэсэн "Хүннүгийн түүх, соёл" хэмээх сайхан бүтээлийг шимтэн уншиж суутал хэдийд хажууд ирсэн юм бэ бүү мэд хойд ахын хоёр баагий ийн хөөрөлдөж байв. “Наадах узбек чинь орос бичгээр өөрийнхөө хэлээр бичсэн ном уншиж байна, хараач”, “Харин тийм байна, өөрийн бичиг үсэггүй билүү. Арай ч узбeк биш байх, казак, кригиз биз, тэд ч бас өөрсдийн бичиггүй ш дээ.”, “Жаахан аяар, наадах чинь лав орос хэл ойлгоно” гэx мэт ярилцаж байв. Tас гүрийгээд тэднийг хараaгүй, сонсоогүй юм шиг номоо уншсан боловч нүд маань мөр дарж гүйгээд утга нь толгойд орохгүй тэр өгүүлбэрээ дахин давтан харж байлаа. “Асуух юм бол чукча гэж хэлнэ дээ” гэж гэдэн хөдлөв. “Яасан ч монгол гэж хэлж эдний доог болохгүй юмсан” гэсэн бодол бас эргэлдэн байв. Бид хэрвээ худам бичигтээ эргээд орчихсон байсан бол өдийд, Америкт тэр тусмаа мангадуудад (оросууд) юунд ингэж хэлэгдэнэ билээ. Айдаа, үндэсний бичиг үндэстний бахархал яах аргагүй мөн юм байна. Бид монгол гэдгээ даяарчлалын эрэнд баталж, монгол дархлаагаа давхар хадгалахад өвөг дээдсийн минь өвлүүлж үлдээсэн худам монгол бичиг хамгаас чухал нандин эрдэнэ болно буй за.

2008 оны 9 сарын 23

Saturday, September 20, 2008

Орон гэргvй монгол хvvхдvvдийн тухай Японы сэтгvvлд


Өнөөдөр амралтын өдөр болохоор хүүдүүдийн хамт Сан Франциско хотын төв дэх Жапаантоунд (Нихон-мачи) байрладаг Кинокунияa хэмээх номын дэлгүүр орлоо. Олон жил амьдарсан Япон орны талаар хүүхдүүддээ зохих хэмжээний шинэ мэдлэг олгохоор энэ дэлгүүрийг зав л гарвал зорих нь олонтой. Шинэ соргог мэдээлэл, техник технологийн дэвшил хөгжил, япончуудын бодож санаж байгааг энэ дэлгүүрийн номын тавиур дахь шинэ ном, сэтгүүлээс тольдон харахад урамтай байдаг юм. Никкеи-Бизнес, Экономист гээд олон төрлийн сэтгүүлийг эргүүлэн харж суув. Гэтэл Шинчоу-45 сэтгүүлийн 10 сарын дугаарыг сөхтөл эхний хэдэн хуудсанд Монголын орон гэргүй хүүхдийн нэлээд зураг сэтгэл шимшрүүлэм тайлбартай тавигджээ. Хогийн цэг дээрээс хоол ундны үлдэгдэл түүж буй, гудамжинд гуйлга гуйж буй, траншейны нүхнээс цухуйж буй, бүр дотор нь унтаж буй эрэгтэй, эмэгтэй балчир бага охид, хөвгүүдийн зураг байв. Уг зургийг Тэцүрo Шимизү хэмээх залуу зурагчин авсан байна. Тэрээр зургийн тайлбарт бичихдээ "Мoнгoлыг онгон байгаль, хязгааргүй хээр тал, говь, Чингис хаан, сүмо бөхийн орноор япончууд багагүй мэдэх боловч тэдний ардчиллын замаар явсан сүүлийн 18 жилийн үнэн нүүр царайг тийм сайн мэдэхгүй. Би нэгэн монгол угсааны хүн, бас монгол орон монголчуудад хайртай болохоор элэг эмтэрч энэхүү бодит үнэнийг ард түмэндээ авсан зургаараа хүргэхээр шийдлээ. Өвөлдөө хасах 30 градус хүртэл хүйтэрч амьд амьтан тэсч тэсвэрлэхгүй хүйтэрдэг энэ оронд өнчин өрөөсөн, гудамжинд амьдардаг, монгол орны ирээдүй болсон эдгээр хөөрхөн хүүхдүүд зөвхөн траншейнд хорогдож амь гардаг. Ийм баялаг эх нутaгтай монгол оронд ийм хүнд хүчир ахуйд хүүхэд залуус амьдарч байгаа нь харамсалтай" гэсэн утгатай зүйл бичжээ. Үүнээс ургуулаад бодлоо. Өчигдөрийн Эн-Эйч-Кэй зурагтын сувгаар Японы Хөдөө аж ахуйн яамны сайд Оода-сан oгцoрч байгаа нь гарав. Ямар шалтгаанаар тэр сайд огцорсон бэ гэхээр Японд чанар хангахгүй хурамч могой загас худалдаанд гаргаж ард түмнээ бухимдуулсан, Хятадаас хордлого үүсгэх нянтай хөлдөөсөн бууз худалдаж авcан, дарс үйлдвэрлэх зориулагдсан будаагаар хүнсний бүтээгдэхүүн хийхэд хяналт тавьж чадаагүй гэсэн үндсэн гурван шалтгаанаар огцорч байлаа. Тэдний аль нь ч энэ сайдтай шууд хамаагүй боловч хүлээcэн үүргээ хангалттай биелүүлээгүй тул бусдын буруу байсан ч өөрийн хариуцлага алдсандаа гэмшин ийнхүү буулт хийж байгаа ажээ. Шударга ёс, хүний жудаг, жинхэнэ самурай ёс суртахуун гэдэг ийм байдаг ажээ. Монголд сонгууль будилаантай явагдаж, түүнд бухимдсан ард түмэн жагсаал цуглаан хийж, улмаар эмх замбараагүй байдал үүсэхэд цус урсган дарсан хэргийн буруутан яагаад одоо хүртэл тодрохгүй байна, яагаад ард түмнээ ийм байдалд хүргэсэн төрийн өндөрлөгүүд жинхэнэ Чингис хааны баатруудын ариун шударга зангаар буруугаа хүлээж ард түмнээсээ уучлал хүсэн буулт хийхгүй байнам бэ! Ингэхэд монгол хүний жудаг хаана байнам бэ! Aрд түмнээ тэжээж чадахгүй, үр хойчсоо гудамжинд гаргасан гээд хангалттай шалтгаан байхад төрийн дээдсүүд огцорч байх ёстойсон биш билэв үү.

Wednesday, September 17, 2008

Чулуунбаатар ламтан Бурханы оронд морилжээ



Аавын маань найзууд ээлж дараалан хорвоогоос буцсаар цөөхөн хүн үлдсэнээс Чулуунбаатар ламтан Бурханы оронд хэдхэн хоногийн өмнө мориллоо. Интернэтээр мэдээ шүүрдээд олсонгүй тул өөрийн мэдэх хэмжээнд өчүүхэн дурсамжийг уншигч танд дэлгэн барья.

Эрхэм номын мэргэн ах Шаравын Чулуунбаатар 1948 онд Увс аймгийн Зүүнхангай суманд төрж, 1955-1965 онд Зүүнхангай, Баруунтуруу, Улаанбаатарын сургуулиудад суралцаад, 1965-1969 онд Улаанбаатар хотын Худaлдааны реклам чимэглэлийн үйлдвэр, Ажилчны районы соёлын ордонд зураачаар ажиллаж байгаад 1970-1976 онд анх байгуулагдсан Бурханы Шашины Дээд Сургуульд элсэн суралцаж, Буддын гүн ухаанаар мэргэшиж шашины дээд боловсролтой болcон. Улмаар Азийн Буддистуудын Энхтайвны Бага Хурал хэмээх олон улсын байгууллагат референтээр ажилласан. 1979-1981 онд Шри Ланка улсын Сунетра Маха Деви Их сургуульд, 1982-1984 онд мөн улсын Бидеодаяа Их сургуульд суралцан Урлахын ухааны мастерийн зэрэг, 1995 онд Энэтхэгийн Калькуттагийн Наланда Их сургуульд Буддын гүн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан ажээ.

Бурханы шашин, Монгол судлалын чиглэлээр бичсэн 80 гаруй єгvvлэл нь Тайланд, Япон, АНУ, Франц, Энэтхэг, Шри Ланк, ОХУ-ын тогтмол хэвлэлvvдэд нийтлэгдсэн байна. Чулуунбаатар ламтан нь Монголын уран зохиолд бараг мартагдaх шахам болсон уран зөгнөл бичдэг тоотойхон xэдэн зохиолчийн нэг байлаа.. Түүний бичсэн олон сайхан уран зөгнөлийн тууж, өгүүллүүд нь уншихад сонирхолтой, гүн мэдлэг агуулсан хүнд өгөөжтэй, сургамжтай байдаг юм. Амьдралынхаа сүүлийн жилүүдэд тэрээр “Лүдүвдаржаалин” хийдийг байгуулж, алтаа ухаж газaр шороогоо самран, ой модоо тайрч ган гачиг тарих зэрэг хүний гараар сүйтгэгдэж буй байгаль орчиноо хамгаалж, лус савдагаа аргадан ард түмэндээ тус буян болохыг зорин ажиллаж байв.

Чулуунбаатар ламтантай уулзахад үг хэл нь цэцэн цэлмэг, ёжтой наргианч, тусгаж авахаар, мэдлэг хайрлахаар бишрэлтэй сайхан байдагсан. “Хүн гэдэг амьтан чинь..” түүвэр зохиолоо хэвлүүлээд “Номын сайн нөхрийн минь сайхан хүү Баатартаа хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөж өчүүхэн бүтээлээ өргөж хүргүүлэв” гэж дээр нь бичээд замын хүнээр надад явуулж байсан нь тун саяхансан. Номын мэргэн ахын хийж бүтээхээр хүүрнэж байсан хоёр үйл хэрэг эзэнгүй болон хоцорлоо. Тэрээр хамгийн сайн балинч лам байсан учир балингийн урлагаар баримтат кино хийж үлдээхийг их зорьж байсан юм. Монгол бадарчингийн Зууд мөргөх замыг судалж баримтат кино хийxийг бас мөрөөдөн ярьдаг байлаа. Онгийн хүрээнд бурхан зурж, шавилан сууж явсан уран Лувсан хэмээх манайхны нэг ламын үлдээсэн 300 гаруй бурханы тэгийг би “-Манай бандихайтай нэг зиндаанд явсан уран Данзан ламбугай хааяа тааралдахаараа асуугаад байх юм. Танд өргөчих үү, Ганданд өргөчих үү, эсвэл бурханч лам Пүрэвбатад өгөх үү” гэж нэлээд дээр үед асуухад “-Өөрт чинь байж байг хүүхээ, ямар өвс эрж, уc хайх юм биш, цаг нь болохоороо чамд ч хэрэг болох юм билэв үү, чамаас цаадахад ч нь хэрэг болох юм билэв үү.” хэмээн зөвлөж байв. Oлон сайхан бүтээл туурвиж, олон сайхан ном, хувийн тамга, эрдэний эрх цуглуулсан номын мэргэх ах та хойд төрөлдөө дээдийн заяаг олж, бурханы оронд заавал төрөөрэй. Ум амгалан байх болтугай.


Monday, September 15, 2008

Америкийн зах зээлийн уналт монголчуудын ахуй амьдралд шууд нєлєєлнє


Нэг өдрийн дотор Lehman Brothers Holdings Inc, Merrill Lynch & Co, American International Group (AIG) Inc хэмээх бизнесийн домог болсон гурван компаний хувь заяа бүрхэг болсон нь олон нийтэд дэлгэгдлээ. Энэ нь Америкаар барахгүй дэлхийн мөнгөний зах зээлд шууд нөлөөлж, улмаар дэлхий нийтийг гүн хямралд оруулж болох талтай юм. Энэхүү зах зээлийн өөрчлөлт АНУ-д ажиллаж, амьдарч байгаа монголчуудад шууд сөргөөр нөлөөлөх ба Монгол улсад ч гэсэн бусдыг дамжин бас л муугаар нөлөөлөхөөр болж байна. Энэхүү санхүү эдийн засгийн хямралын тухай товч дурдья.

Америкийн санхүүгийн 150 жилийн түүхтэй Нью-Йорк хотын Lehman Brothers Holdings Inc байрны зээл олгохтой холбоотой 60 миллиард долларын алдагдлаасаа болж дампуурахтай зэрэгцэн Merrill Lynch & Co компанийг Bank of America-т 50 миллиард доллараар хүчээр худалдах эхний тохиролцоонд хүрээд байна. Хэрвээ Microsoft компани Yahoo-г авахаа больсон шиг наймаа буцвал энэ компани мөн дампуурах тавилантай болно. Үүний зэрэгцээ 100 гаруй мянган ажилтантай, дэлхийн хамгийн том даатгалийн AIG компани байгалийн гамшиг б
олон эдийн засгийн бусад олон төрлийн хямралаас болж цаашид бизнeс явуулах боломжгүй болж, том хэмжээний хөрөнгө оруулагч хайх, эсвэл зарагдах хоёрын аль нэгийг сонгох дээрээ тулжээ. Америкийн засгийн газраас ямар нэгэн хамгаалалт хийхгүй бол энэ компани ч дампуурах нь ойлгомжтой. Холбооны Улсын Нөөцийн сангаас AIG-д яаралтай зээл олгoх эсэх нь бас тодорхойгүй байна.

Хөдлөшгүй хөрөнгийн зээлийн хямралаас үүсэн бий болж 14 сарын турш дуншиж үргэлжилсэн нийтийг хaмрах эдийн засгийн хямрал ийнхүү дэлбэ үсэрлээ. Хэрвээ Холбооны Улcын Нөөцийн сангаас 70 миллиард долларыг гаргаж, эдгээр хямралд орсон компаниудад тусалж чадвал Wall Street дэх зах зээлийн арилжааны индексийн уналт түр зуурч намжин тогтворжих талтай. Зах зээлд мөнгөний арилжаа хийж байгаa үй олон хүн үүрээ эвдүүлсэн шоргоолж шиг хөрөнгө оруулалтын төвүүдээр (Investment Center) дүүрэн байна.

Monday, September 8, 2008

Блvvмингтонд Америкийн Монголчуудын даншиг наадам хийхгvй боллоо


2008 оны 9 сарын 20,21-ний өдрүүдэд Ажаа гэгээнд бат оршил өргөх Америкийн Монголчуудын Даншиг наадмыг хийхээ больсон тул түмэн олноос хүлцэл өчье. Учир нь Төвд-Монголын Шашин Соёлын Төвийг үүсгэн байгуулсан Такцер Түвтэн Жигмэ Норбу гэгээний таалал төгссөнөөс хойш 49 хоногт нь буян ном хурах болсонтой холбоотой юм. Харин дуучин Сарантуяа, Дэлгэрмаа, Хишигбаяр нар Чикаго хотноо тоглох болсон тул өргөнөөр оролцоорой. Норбу гэгээнийг энэ долоон хоногийн гурав дахь өдөр хөдөөлүүлэх ба Норбу гэгээнд зориулсан буян номын үйл ажиллагаанд хандив өргөх хүсэлтэй хүмүүс доорхи хаягаар хандаарай:

TMBCC
3655 Snoddy Road
Bloomington, IN 47401

Норбу гэгээний буян номын өргөх үйл ажиллгаанд оролцож буй хүмүүст Төвд-Монголын ШашинСоёлын Төвөөс гүнээ талархаж буйгаа энэ ташрамд дурдан хэлье.

Тус төвийн удирдах зөвлөлийн гишүүн Ш.Баатар

Friday, September 5, 2008

Далай Ламын тєрсєн ах Такцер Тvвдэн Жигмэ Норбу гэгээн таалал тєгсєв



Монголчуудтай хамгийн ойр явж ирсэн, монгол хэлээр Монгол хүн шиг сайхан ярьдаг профессор Таксер Түвдэн Жигмэ Норбу Гэгээн 2008 оны 9 сарын 5-ны өдрийн 3 цагт Индиана мужийн Блүүмингтoн хотноо орших Төвд Монголын Бурханы Шашин Соёлын Төвийн Жамцэлинг дахь лаврандаа өвчний улмаас таалал төгслөө. Ажаа гэгээн болон бусад лам хувраг буяны ном хурж байна. 1922 онд Хөхнуурт (Амдо) төрсөн тэрээр 86 насан дээрээ жанч халав. Норву гэгээн харвалттай удсан боловч, хэл ам нь тод ярьдаг байхдаа ороод гарах гэхээр “-За, хүүхээ жаахан сууж бай. Монголын тухай сонин ярь” гэж шалдаг байлаа. Нутгийн сонин хэдэн цаг яриад -Харин та сонин яриа ч гэхэд “-Өнөө маргаашгүй үхэх болсон хөгшин надад ямар сонин байх вэ” гээд яг Далай Багш шиг сайхан инээдэгсэн. Өнгөрсөн оны 9 сард Далай Лам Блүүмингтонд айлчлаад, төрсөн ахтайгаа уулзаад морилоход сүүлийн өдөр Норбу гэгээн Жамцэлингийн үүдэнд гэр бүлийн хамт үдсэн билээ. Тэр үед би жижиг аппаратаараа нэгэн зураг дарсан юм. Тэрхүү зураг хамгийн сүүлийн уулзалтын түүхэн зураг болон үлдэхийг тухайн үедээ би яахан мэдэх вэ. Тэр зургийг та бүхэнд толилуулж байна . Норбу гэгээн хойд төрөлдөө Бурханы оронд төрөх болтугай. Ум амгалан байг.

Тус төвийн удирдах зөвлөлийн гишүүн Ш.Баатар


Thursday, September 4, 2008

Бvтэн нийгэм, бvтэн соёл vvрд алга болтлоо єєрчлєгдєнє гэдэг бол aсар их гамшиг



Аллен: -Дээрхийн гэгээнтэн Далай Ламын ах та ямар vйлийн vрийн салхинд хєєгдєєд Индиана мужийн Блvvмингтoнд ирдэг байна аа?
Норов гэгээн: -Би заримдаа яг ийм асуулт єєрєєсєє асуудаг юм. Олон жилийн ємнє юм даа Индианагийн их сургуульд хичээл заахаар уригдсан. Тэр vед би энэ Тєвдийн соёлын тєвийг байгуулсан билээ. Хятадын эзлэн тvрэмгийллээс болж эх орон Тvвдээсээ зугтcан миний бие эх орныхоо тєлєє, ард тvмэндээ тустай ямар нэгэн юм хийхийг зорилоо. Тєвд гэдэг чинь юу вэ, тєвдvvд гэж хэн бэ, тэдний тvvх шашин нь ямар юм бол гэсэн ойлголтыг бусдад єгєхєєр Тєвдийн соёлын тєвийг vvсгэн байгуулсан хэрэг. Энэ газар маань тєвдийн соёлыг амьдруулж, бусдад тvvнийгээ ойлгуулах зорилготой юм.

Аллен: -Энэ Тєвдийн соёлын тєв гэж vнэxээр сайхан газар байна шvv.
Норов гэгээн: -Энэ оны 11 сарын 18-ны єдєр бид том дацангийнхаа нээлтийг хийнэ. Миний зoрилгo бол хvмvvсийг бурханы шашинд оруулахад биш. Би энэ оронд тийм юм хийж ч чадахгvй. Миний бодлоор шашин болгон ялгаагvй адил. Та ямар шашинаа шvтнэ, таны л таалал болно. Та ямар шашинаа шvтнэ надад нэгэн бээр хамаагvй зvйл шvv дээ. Таны шашиныг ч юм уу, єєр нэгэн шашиныг бусад шашинаас илvv гэж би хэлэхгvй. Энэ дацанд бvх тєрлийн шашинтнууд энхийн тєлєє хамт залбирч, харилцан ойлголцож, амгaлан тайван суух учиртай.


Аллен: -Би энэ ярилцлагат бэлтгэхдээ эхлээд танай вэб хуудсанд зочилж, таныг 50-иад оны эхээр Тєвдєєс гарсныг мэдлээ.
Норов гэгээн: -Би 1951 онд, миний дvv Дээрхийн гэгээнтэн 1959 онд Тєвдєєс гарсан. Би чинь эртэч шувуухай л даа. Тєвдєдєє Хятадын захиргаанд амьдрахыг хvсээгvйдээ эрт гарсан хэрэг.

Аллен: -Тэгвэл та ч ёстой хэрэгтэй цагтаа нисдэг ухаантай шувуухай байна даа.
Норов гэгээн: -За миний ухаантай гэж юу байхав ээ, Америкт ирсэн нь аз юм аа. Эйзенхайзер надад улс тєрийн оргонол єгсєн.

Аллен: -Тєвдийг эзэлснээрээ таашаал авах гол vндэс нь Хятадад юу байдаг юм бол?
Норов гэгээн:
-Тэд Тєвдийг Хятадын нэг хэсэг гэж боддог.

Аллен: -Тєвдvvд Хятадын vндэсний цєєнх угаасаа биш юм уу?
Норов гэгээн: -Огт єєр vндэстэн. Бидний єдєр тутмын амьдрал, зан заншил. хэл яриа огт єєр. Тийм болохоор бид хятадуудаас огт єєр vндэстэн шvv дээ. Бидэнд энэ л адилхан гээд хэлчих юм даана ч алга. Тэд Тєвдийг эзэлсний дараа сая гаруй тєвдийг алсан. Би Энэтхэгт ирээд, Америкийн виз авч, Еврoпooр дамжиж ирсэн.

Аллен: -Таны дvv Далай Ламын удирдах зєвлєл Хойд Энэтхэгт байрладаг байх аа.
Норов гэгээн: -Тийм. Тєвдийн цєллєгийн Засгийн газар Энэтхэгийн Дарамсалад байдаг.

Аллен: -Доктор Норов гуай, Би Ариун Францисын их сургуульд багшилдаг. Миний заадаг хичээлvvдийн нэг нь шашин судлал ба Тєвдын бурханы шашин судалдаг оюутнууд надад бий. Тэд заримдаа vйлийн vрийг (карма) сайн ойлгодоггvй. Та тэдэнд vйлийн vр гэж юу болохыг хэлж єгєхгvй юу?

Норов гэгээн: -Заримдаа хvмvvс vйлийн vрийг хувь тавилан гэдэг. Энэ бол хувь тавилан биш. Yйлийн vрийг хэн нэгэн єєрт тань єгдєг эд биш, харин єєрєє л vйлийн vрээ бий болгодог. Cайн юм хийвэл сайн vйлийн vр бий болно. Xэрвээ муу юм хийвэл муу vйлийн vр бий болно.

Аллен: -Ялангуяа эх орныг нь эзлэхээр ирж байхад хvлцэнгvй байхыг номлодог бурханы шашины ёсыг оюутнууд бvрэн гvйцэд ойлгоход хvндрэлтэй байна. Миний ээжийн тал ч гэсэн Кюэкерийн мєргєлчдєєс гаралтай. Ямар ч байсан хvлцэнгvй байдлаар нь тэднийг Америкийн буддистууд гэж хэлж болох юм.
Норов гэгээн: -Кюэкерvvд чинь сайн улс. Надад бас Кюэкер найзууд бий.

Аллен: -Бурханы шашинтан хvлцэнгvй байдгийг уншигчдад маань тайлбарлаж єгєхийг таниас би хvсч байна. Бурханы шашинтан яахаараа тийм байх ёстой юм бэ?
Норов гэгээн: -Бид бvхэн хойд тєрєлтэй холбоотой гэдэгт Бурханы шашинтан итгэдэг. Бид бvгдээрээ єєрч гэсэн хоорондоо ямар нэгэн байдлаар холбоотой. Хэрвээ бид харгис хэрцгий байвал хэн нэгэн тєрєл саднаа хэрцгийлэх ч юм билэв vv. Єєрєє єєртєє муу юм хийж болохгvй гэж бид итгэдэг. Хэрвээ та одоо харгис хэрцгий байвал дараа нь єєр дээр чинь ийм байдал давтагдана гэсэн vг. Тийм болохоор энхийг хvсч, бид хvлцэнгvй байдаг юм. Хэрвээ та харгис хэрцгий байх юм бол хэзээ ч энх амар байж чадахгvй.

Аллен: - Танай ард тvмэн хvлцэнгvй байхыг номлосоор харгис хэрцгий байдлыг бий болгосон юм биш vv? Тєвд хvний нvдээр харвал харин ямар байдаг юм бол?
Норов гэгээн: -Yгvй vгvй, харгис хэрцгий байдлыг бид бий болгоогvй. Уур хилэн нь л харгис хэрцгий байдлыг бий болгоно. Уур хилэн, атаа чєтєєгєєр харгис хэрцгий байдал бий болно. Шуналдаа хєтлєгдєхєєр харгис хэрцгий байдлыг vvсгэх нєхцєл vvснэ.

Аллен: -Тєвдvvд дэндvv цєєхєн байсныг ойлгож байна. Гэхдээ л хvлцэнгvй байдал харгис хэрцгийг бий болгохгvй гэж vv?
Норов гэгээн: -Цєєхєн буурай ч бай, vгvй ч бай, харгис хэрцгий байна гэдэг бол муу зvйл.

Аллен: -Хараад байвал жилийн дараа, эсвэл 10 жилийн дараа Тєвдєд байдал єєрчлєгдєх ч юм билэв vv. Хуучин Зєвлєлт Xолбоот Улсыг хар л даа. Та Тєвдєд буцаад очих боломж гарах ч юм билэв vv.
Норов гэгээн:
-Миний амьдад уу? Мэдээж Тєвд рvv би эргэн очиж чадахгvй. Гэвч, 50 жил, 100 жилийн дараа тєвдvvд vнэхээр сайн ажиллавал залуу vе нь очиж магадгvй гэж би бодож байна. Заавал байлдахаар буцаж очих шаардлаггvй л дээ.

Аллен: -Тєвдийн хvн амыг хятадуудаар баяжуулaн хятадчилах бодлого явуулж байгаа гэж vнэн vv?
Норов гэгээн: -Тийм ээ, тэр бол vнэн. Хэрвээ тєвдvvд шашин, соёлоо хамгаалахыг чармайхгvй юм бол Тєвд байхгvй болно. Бvгд хятад болох нь гарцаагvй болоод байна. Тэгэхээр тєвдvvд vнэхээр чармайхаас єєр замгvй. Тийм учраас Тєвдийн соёлын тєвийг энд байгууллаа. Хvн бvр Тєвдийг мэддэг болохыг би хvсч байна.

Аллен: -Хэрвээ би тєвд хvн байгаад чармайж ажиллахын тулд юу хийхийг та надаас хvсэх вэ?
Норов гэгээн:
-Бид эрх мэдэл, соёлоо амьд авч явахын тулд хvчээ чармайж ажиллах хэрэгтэй байна.

Аллен: -Таны дvv хvлцэнгvй байдлыг шийдэх талаараа Ганди болон Мартин Лузер Кингтэй тун адилхан юм. Єнєєдєр тэр байдлыг дэлхий нийт яаж хvлээн авч байгааг та харж байна уу? Хvлцэнгvй байдлаас болж дэлхий дээр бид єєрчлєгдєн сайжирч байна уу, эсвэл бусдыг дагдаг шигээ хуучнаараа л байна уу, та энэ талаар юу бодож байна вэ?
Норов гэгээн:
-Миний дvv хvлцэнгvй байж, тvvнийгээ хvмvvст хvргэж чадаж байна. Хvн бvр сайны тєлєє ямар нэгэн чухал юм хийгээд байвaл хорвоо дэлхий єєрчлєгдєх л ёстой. Ганц хvн дэлхийг єєрчлєх боломжгvй шvv дээ.

Аллен: -Тэрээр єєрийнхєє хийснийг адилхан хийгээрэй гэж бусдад айлддаг байх аа?
Норов гэгээн
: -Тийм ээ.

Аллен: -Гэвч дэлхий єнєєдєр єчигдрєєс илvv сайжирч байгаа юм биш vv?
Норов гэгээн: -Сайжирч байна. Бид сайн хvмvvс байх шаардлагатай гэж би боддог. Би сайн хvн байхыг хvснэ. энэ бол чухал зvйл. Би ард тvмэндээ, амьдарч байгаа орчиныxoo хvмvvст туслахыг хvсдэг. Бид бvгд тийм байх хэрэгтэй гэж бодож байна. Хэрвээ хvн бvр тийм эрмэлзэлтэй байвал бид дэлхий ертєнцийг илvv сайн сайхан болгоно.. Yvнийг бусдад сургахыг миний дvv Далай Лам зорьж байгаа юм.

Аллен: -Таны дvv хэрхэн Далай Лам болсон тухай ярьж чадах уу?
Норов гэгээн: -Чадна. Урд дvрийн Далай Лам єєд болж, миний дvvг дараах дvрээр нь тодруулсан юм. Дvр тодруулах лам нартай тэрээр учирсан хэрэг. Тэд Тєвдийн засгийн газрын vндэсний асемблейн гишvvд. Тэд Далай ламыг тодруулахаар єєрийн орноор хєндлєн гулд явж, улмаар Энэтхэг, Хятад, Монголд хойд дvрийг нь хайсан байна. Тэд учирсан жаал хvvд урд дvрийн Далай Ламын хэрэглэж байсан зvйлсийг vзvvлдэг. Жаал хvv тэднийг нь vзээд таних юм бол Далай Ламын шинэ дvрээр тодордог уламжлалтай бєгєєд ийм л явдал миний дvvд тохиолдсон юм.

Аллен: -Та єєрєє бас лам биз дээ?
Норов гэгээн: -Зарим тєвд хvмvvс намайг манай хийдийн багшийн хойд дvр гэдэгт итгэдэг. Энэ бол тэдний л итгэл, vнэмшил. Хэн мэдэх юм билээ. Би л лав огт мэдэхгvй. Би єєрийнхєє ємнєх дvрийн амьдралын тухай ярьж чадахгvй. Заримдаа би єчигдєр юу хийснээ санадаггvй юм.

Аллен: -Би ч гэсэн адил даа. Yс бууралтаж, хєгширєєд ирэхээр бид юмыг амaрхан мартдаг болох юм байна. Хойд дvрд танай дvv тодорсны дараа хэдийд Лхасад очсон бэ?
Норов гэгээн: -Миний дvv 4 нас хагастай байхдаа Лхасад очсон. Тэнд улс тєр, шашины ёсыг заалгасан.

Аллен: -Хэдэн жилийн ємнє би "Тєвдєд долоон жил болсон нь" киног vзэж байв. Урд шєнє дахин vзэж, Тєвдєд юу болсон, таны дvvд юу тохиолдсныг харж мэдэрлээ. Танай дvvгийн найз болж байсан Австрийн Хэйнриx Харрерийн тухай та мэдэх vv?
Норов гэгээн: -Мэднэ, би танина.

Аллен: -Таны дvvтэй найз байсан тvvний харьцаа, бас дvр нь уг кинонд хэр vнэмшилтэй буусан байна?
Норов гэгээн: -Миний дvv ба тvvний харьцааны талаар бол тэд vнэхээр сайн найзууд байсан юм. Киноны хувьд бол Холливvvдын кинонуудын нэг л билээ. Харвер одоо ч Еврoпт амьдарч байдаг. Xааяа дvvтэй ирж уулздаг.

Аллен: -Та хэрхэн дурсагдаж байхыг хvсдэг вэ? Намтраа бичих vv?
Норов гэгээн: -Би юу ч бичихгvй.

Аллен: -Яагаад?
Норов гэгээн: -Тэр ямар хэрэгтэй юм бэ? Би нэг галзуу хvн шиг энд насыг єнгєрєєж байна.

Аллен: -Таны дvv єєрийнхєє тухай юу гэж бичих бол? Мэдээж нэг галзуу хvн байсан гэж бичихгvй шvv дээ.
Норов гэгээн: -Миний дvv єєрийнхєє талаар юу бичихийг би яаж мэдэх вэ? Би мэдэхгvй.

Аллен: -Би таныг лав нэг сайхан юмыг хэлэхийг хvлээж байна. Дор хаяхад "Би Тєвдєд хайртай" гээд хэлэхгvй юу?
Норов гэгээн: -Би Тєвдєд хайртай. Харамсалтай нь хэдэн жилийн дараа Тєвд байхгvй болно. Хятадууд Тєвдийг эзэлчихлээ гээд тєвдvvд бид одоо юу хийх юм бэ? Тэд ирээд vй олон хvнийг шоронд хийсэн. Хvмvvсийг гэрээс нь бариад л шоронд хийсэн. Тэд шоронд тамлагдаж байна. Харин та юу хийж чадaх вэ?

Аллен: -Танай ард тvмний зовлонг хараад минь зvрх эмтэрч, сэтгэл хямaрч, vнэхээр харуусч байна. Хэрвээ би тєвд хvн байсан бол надад vнэхээр их уур хорсол тєрнє гэж бодож байна. Ямарч байсан эх орноо алдсан талаар таныг таагvй байгааг би гадарлаж байна. Энэ бол vйлийн vр мєн vv? Хэрвээ энэ бvхэнд та бухимдаж байгаа бол та єєртєє муу vйлийн vр тєрvvлж байна уу?
Норов гэгээн: -Тэгээд одоо яах вэ? Яаж ч чадахгvй. Байдал нэгэнт эсрэг болсон тул тэгэж єєртєє нvгэл хураагаад яахав. Намайг vнэхээр уйтгар гунигтай, адгийн муу дотоод ертєнцєд байдгийг та мэднэ гэж vv. Би тєвд хvн байлаа ч, Тєвдєдєє явж чадахгvй тарчилж байна. Та хvмvvстэй уулзаад аяга цай хамт уудаг даа. Тэд "За маргааш би нутаг буцлаа" гэж хэлнэ биз. Гэтэл надад явах газар байхгvй. Би юун буруу юм хийсэн юм бэ, надад ямар нэгэн буруу байна уу? Яахаараа би буцаад гэртээ харьж чадахгvй байна.

Аллен: -Yvнд тэгээд хариулах хариулт байна уу?
Норов гэгээн: -Байхгvй. Тэгэхээр надад нарт ертєнцєд амьд байх vнэн уйтгартай байна. Уйтгарт ертєнцєє гэж, бусад хvн ойлгохгvй л дээ.

Аллен: -Хэрвээ надад чадал байгаад "Xамтдaa Тєвд явья" гэж би мєрєєдєн хэлье л дээ. Та бид Тєвд хамт явлаа гэж бодьё. Тэгвэл та очоод надад юу vзvvлэх вэ? Yзэхийг хvссэн, vзvvлэхийг хvссэн таван газраа нэрлээч?
Норов гэгээн: -Миний vзэх гэсэн Тєвд одоо байхгvй болсон. Хятадууд эзлээд бvх юм орвингоороо тэнд єєрчлєгдсєн.

Аллен: -Бvтэн нийгэм, бvтэн соёл vvрд алга болтлоо єєрчлєгдєнє гэдэг бол aсар их гамшиг. Бид Aмерикийн уугуул иргэдэд хийсэн гай зовлонтой адил хятадууд Тєвдийн эсрэг юу хийсныг уянгын халилаар би далдалж чадна. Энэ бvхнийг та ойлгоно байх. Xэрвээ би таны оронд байсан бол хичнээн их цєхрєн уйлж, уй гашууд дарагдаж, уурлаж хорсох бол?
Норов гэгээн: -Уйлья гэсэн ч миний нулимас одоо дуусчээ. Уйлах нулимсаа би барсан байна.


Англи хэлнээс орчуулсан Ш.Баатар

Wednesday, September 3, 2008

Еэвэнгийн баяр



Энэ оны 8 сарын 15-нд Xятадын ард түмэн Еэвэнгийн баяраа 540 дэх жилдээ тэмдэглэв. Олимпын сүрд дарагдсан Еэвэнгийн баяр нэг их сүр дуулиантайн болсонгүй. Еэвэнг хятадаар Yue-Ping гэнэ. Англиар “Loaves of Moon” гэж орчуулсан боловч Америкийн англи хэлэнд “Moon cake” гэдгээр хэлж тогтсон байна. Утгыг монголчилбол Саран боов болох юм болов уу даа. Энэ баярын гарал үүсэл нь Монголын Юань улсыг мөхөөх бослогын нууц зарыг саран боовонд нууж орон нутагтаа тараан, 1368 оны 8 сарын 15-нд Хятад даяар нэгэн зэрэг босчээ. Тэр саран боовоо хагалахаа “татар монголын толгойг хагалж байгаа” гэж үздэг ажээ. Монголчуудыг энэ бослогоороо Хятадын нутгаас хөөж цагаан хэрмийн ард гаргаснаар хятадууд жил бүр баяр болгон тэмдэглэх болсон байна. Уг баяраа хятадууд нижгэр тэмдэглэх боловч гаднынханд нэг их мэдэгдэхгүй, монголчуудаас аль болохоор нуудаг байж. Цагаан хэрмийн араар хятадуудтай хаяа залган амьдарч байсан цахар, түмэд монголчууд хятадуудыг дуурайн уг баярыг 200-гаад жилийн өмнөөс тэмдэглэдэг болжээ. Нарийн учрыг нь мэдэхгүй монголчууд хөршүүдээ дагаад баярладаг болcoн байна. Юмны учир утгыг сайн мэдэхгүй хэлбэрдэн дагаж дуурайна гэдэг ийм л сургамжтай, бас гунигтай ажээ. Энэ баярын утгыг танил хятадуудаасаа асуухад зүгээр л еэвэн хагалж иддэг баяр гэхээс цааш хэтрэхгүй. 8 сард та өөрөө оршин суугаа хотынхоо Чайнатаунд очоод хараарай, Хятадууд хүүхэд хөгшидгүй Еэвэнгийн баяраа тэмдэглээд бялтаа шидэж, эсвэл дэвсч пажигнуулаад унана. Зургаан зууныг давсан ч дотор хүний хорсол тайлагдаагүй, ийнхүү тайлcаар л байна. Монголын нутаг байсан ихэнx хотыг зөвхөн Мин улсын Ёнли хааны үед шатааж устгасан гэдэг юм. Еэвэнгийн баярыг бид одоо яаж болиулж чадах вэ. Ямар буруу зурчихсан газрын зураг биш олон зуун дамжин уламжлал болон тэмдэглэж ирсэн тэдний баяр. Гэхдээ мэдэж байхад илүүдэхгүй зүйл шүү.

Tuesday, September 2, 2008

Хятадууд vгийн утгыг хэрхэн гуйвуулдаг вэ



Хятад хүн өөртөө ашигтай л бол түүхийн ямар ч үнэнийг үнэмшилтэйгээр гуйвуулж чаддаг. Тэд үгийн утгыг гуйвуулахдаа тухайн баримтын 10 хувийг өөрчилж 90 хувийг хэвээр үлдээдэг боловч үнэн хэрэгтээ утга нь 90 хувь хувирсан үр дүн гардаг. Нэгэн жишээгээр үүнийг дэлгэрэнгүй тайлбарлая.

Сүүлийн үед Төвдийн асуудал дэлхий нийтийн анхаарлын төвд орох тутам “хятадууд төвдүүдийг хэрхэн Xятадын салшгүй нэг xэcэг болох” талаар улайран зүтгэж, ямар ч үнээр хамаагүй худал хуурмаг баримтаар дүүрсэн үй олон ном бичиж, янз бүрийн баримтат кино хийж дэлхий нийтийн тархийг угаахыг санаархаж байна. “Хятадын Төвдийн сүм хийдүүд” нэртэй гурван анги баримтат киног англи хэл дээр гарсныг үзлээ. Уг кинонд Лхас хотын Далай ламын Будалын (Потала) ордны нэрийг тайлбарлахдаа Поутоула нь Гүенжиен (бодьсатва) гэсэн хятад үгнээс гаралтай гэжээ. Гэтэл 1844-46 онуудад Монгол, Төвдийн нутгаар аялсан Францын католик шашины номлогч хоёр лам Лхасад очсон тэмдэглэлдээ; “-Потала ордон нь Будда-ла буюу Эрхэм дээд Бурхан гэсэн утгатай пали (санскрит) хэлнээс гаралтай үг” гэж монгол, төвд лам нараас сонссоноороо тайлбарлажээ. Ла гэдэг үг одooгоор төвд хэлэнд эрхэм, гуай гэсэн утгa илэрхийлсээр байна. Хятадууд түүхийн үнэнийг нэг үгэн дээр гуйвуулснаар тухайн нэвтрүүлгийн утга “Төвд бол Хятадаас гарал үүсэлтэй юм” гэсэн агуулгатай болжээ. Уг баримтат кинонд Будалын ордон хэрхэн баригдсан тухай, монголчууд түүнд яаж оролцсон тухай нэг үг дурдсангүй. Тэр хэсгийн түүхийн үнэнийг төвдүүд балартуулсан байж болно. Төвдүүд хэдий тэгэж залжин зан гаргасан ч өөрсдөө хятадуудад залгигдсан нь харамсалтай хувь заяа юм даа.

Үнэндээ Будалын ордныг барих үед Төвдийг Гүүш хаан захирч байсан ба 5-р дүрийн Далай Ламыг жанч халсныг нууцлаад ордноо барьсаар байжээ. Түүнээс хойш 10-аад жилийн дараа Гүүш хаан таалал төгссөн хэдий ч түүний их хатан Будалын ордныг барьж дуусгасан байна. Будалын улаан, цагаан ордыг барьж дуусаад Далай ламын таалал төгссөнийг түмэн олонд анх зарласан байдаг. Энэ талаар нэг ч өгүүлбэр уг нэвтрүүлэгт ороогүйгээр барахгүй 3-р дүрийн Далай ламыг Манжийн хаан хүлээн зөвшөөрсөн мэтээр дурдав. 3-р Далай Ламын үед Манж улс хараахан байгуулагдаагүй байжээ. Энэ мэтээр хятадууд дэлхийн ард түмний тархийг худал, зохиомол үзэл суртлаар угааж байна. Ер нь 70-аад оноос хойш гарсан хятад ном зохиолүүд худал суртлаар дүүрэн байдаг учир манай судлаачид аль болохоор 60-аад оноос өмнө бичигдсэн хятад судалгааны материалыг эхэлж үзсэний дараа тэдгээр үзэл суртлаар бичигдсэн материалаас хэрэгтэйгээ ялгаж авах хэрэгтэй. 1960 оноос хойш бичигдсэн хятад ном зохиол ашиглаcaн барууны судалгааны материалуудад ч бас шүүмжтэй хандаж, ялгаж салгаж ойлгох нь чухал байна. Америкийн Си-Эн-Эн телевизийн сувгын нэгэн нэвтрүүлэгч хятадууд луйварчин, залилагч хэвээрээ л байна шүү дээ гэж хэлээд ямар их эсэргүүцэлтэй тулгарав. Хятадуудын хуудууг хэлж ч хүртэл болохгүй болох нээ одоо.