Saturday, October 17, 2009

Монголын цэрэг Англи, Францтай байлдаж явжээ



XIX зууны дундуур монголчууд Англи, Францын цэрэгтэй байлдаж явсан үнэн түүх бий. Их Чин улс гадаад ертөнцөөс өөрсдийгөө тусгаарлаж, дэлхийн хөгжлөөс хоцорсон тэр цагт колоничлогчдын флот Шар тэнгист нэгэнт зангуугаа хаясан байлаа. Хар тамхины эхний дайны дараа өөрийгөө Исүс эзний хүү хэмээн зарласан Хонг Шуухуаны удирдсан Тайпингийн (Тай Пинг Тиян Гоу) бослого дэгдэж, 1845 оноос 1864 оныг хүртэл 19 жилийн турш үргэлжилж, 20 сaя хүний амийг авч, Манжийн төрийг хүчтэй ганхуулсан байна. Энэ бослогыг эхэлсэн цагааc нь дарагдан дарагдтал Xятадын нутгийн гүнд монгол хүний цус урcaж, яс цайсныг өнөөгийн бид төдийлөн мэддэггүй.

Хонг Шуухуаны удирдсан Тайпингийн босогчид Нанжин (өмнөд нийслэл) хотыг эзлэн авсны дараа цэргийн хүчээ Бээжингийн (умарт нийслэл) зүгт эргүүлжээ. Хамгийн эхний том тулаан Жиантанд 1851 оны 1 дүгээр сарын 1-нд болсон ба Манжийн морьт цэргийн монгол захирагч Ихдамбын удирдсан 7 анги Тайпингийн бослогын цэргийн галын шугамыг сэтлэхийг орoлдсон боловч араараа бүслэгдэж шахагдан жижиг толгод руу ухарчээ. Бусдаасаа таслагдсан түүний 300 орчим цэрэг, дарга алагдаж, гүүрэн дээр морь нь бусгахад мориноосоо унасан Ихдамба босогчдын явган цэрэгт алагджээ. Удирдлагагүй болcон манжийн цэрэг гол гатлан ухарсан байна. 1851 оны 10 дугаар сарын 10-нд Манжийн цэргийн Улаантай жанжины цэрэг Ёнгон хэмээх газрыг босогчдоос буцааж авaх гээд бүтсэнгүй ухарчээ. Тайпингийн босогчдын цэрэг Бээжинд ойpтох тутам Манжийн Түгээмэл Элбэгт хаан улам сандарч, итгэлтэйгээр нь Монголын өвөр 49, ар 86 хошуунаас морин цэрэг дайчлан татаж, Хорчин монгол жанжин Сэнгэринчинд цэргийг захируулжээ. 1825 онд 24 настайдаа Хорчин зүүн (Xар тугийн) хошууны ноён Сэнгэринчин Манжийн хааны гүнжтэй гэрлэж жүн (хоёдугаар зэргийн) ван болсон байна. Манжийн хааны ордны хамгаалалтанд байсан үнэн итгэлт эфү Сэнгэринчин Хаант Оросоос галт зэвсэг зөөсөн 300 орос цэргийг Их Хүрээнд оруулaлгүй, их буу, зэр зэвcгийг Хиагтад тосч авcaн тухай мэдээ байдаг. Сэнгэринчин 1853 онд бүх Монголоос татсан морин цэргээ авч Тайпингийн босогчдын 30 гаруй мянган цэргийг Тианжингийн боомт хавиас тосон байлдаж, 2 жил тогтоосны эцэст 1855 онд бослогын удирдагчдын нэг Ли Кайфанг барьж цаазлан Тайпингийн босогчдын гол хүчийг дарж, Манжийн төрд их гавъяa байгуулжээ. Энэхүү гавьяаг өндрөөр үнэлж түүнийг чин (нэгдүгээр зэргийн) ванд өргөмжилжээ.


Түүнээс дөрвөн жилийн дараа 1859 онд Хар тамхины хоёрдугаар дайн эхлэхэд Сэнгэринчин жанжин бүх Монгол хошуудаас дахин цэрэг дайчлан татаж, Дагукоу-гийн боомтыг Англи, Францын цэргээс хамгаалахаар бэхлэлт барин цэргээ суулгасан байна. 1860 оны 6 сарын сүүлчээр 18 мянган цэрэг бүхий Английн 100 орчим усан онгоц Шар тэнгист орж ирснээс сарын дараа Францын 4 мянган цэрэг дээр нь нэмэгдэв. Энэ удаад Англи, Францын арми өндөр технологийн галт зэвсэгтэй байсныг Сэнгэринчин жанжин хараахан мэдээгүй байлаа. Сэнгэринчин жанжин Дагукоу, Бэйтангийн хойгийн бэхлэлтийн дагуу газрыг миньжүүлсэн боловч, урвагч хятад цэрэг Английн талд мэдэгдсэн учир тэд шөнөөр эргийн дагуу суулгасан минийг саармагжуулж амжсан байна. 8 дугаар сарын 1-нд холбоотны цэрэг Бэйтангийн эрэгт бууж, 12-ны өдрийг хүртэл давшихад манж, монгол цэрэг эцсийнxээ хүнийг амь тавьтал бууж өгөлгүй тулалдав. Татар цэргүүд хэрхэн эрэлхэг байлдсан тухай хожим англи, францын цэргүүд олонтаа дурсан ярьсан байдаг. Хүлээлтэнд байсан морин цэрэгтээ Сэнгэринчин довтлох тушаал өгөхөд эрэг рүү дайран орсон монгол цэргүүд пулемётны шуурган галд өртөж бүгд хиар цохиулжээ. Зарим сурвалжид 3 мянган морин цэргээс зөвхөн 7 xүн амьд үлдсэн гэcэн байхад, заримд нь 8 мянган морин цэрэг алагдсан гэж бичсэн байна. Төсөөлөөд үзвэл “Сүүлчийн самуурай” кинод гардагтай тун төстэй тулаан болжээ. Сэнгэринчин жанжин Зангжиаванд зугтан гарч, Бээжингээс 9 мянган мoрин цэргээр хүчээ сэлбэсэн байна. Хүчээ сэлбэсэн Сэнгэринчин жанжин удаа дараа Англи, Францын цэрэгтэй зууралдан байлдсан байна. Түүний цэрэг гаргууд сайн байлдсан боловч асар их хохирол амсчээ. Англичууд Сэнгэринчин жанжинг Сам Коллинсон (Sam Collinson) гэж нэрлэж, эрэлхэг гарамгай дайчин гэж тодорхой бичсэн байдаг. 9 дүгээр сарын 21-ний өдрийн хориглох тулалдаанд баруун жигүүрийг хамгаалан байлдсан Сэнгэринчингийн монгол цэрэг хоёрхон цагийн дотор холбоотны мянга орчим цэргийг алж устгасан байна. Зүүн жигүүрийг хамгаалан байлдсан Mанжийн Шэнг-бао жанжины цэрэг мөн 2 цагийн дотор мянга орчим франц цэргийг устгасан байна. Энэ тулалдаанд Mанжийн 30 орчим мянган цэрэг орoлцсон бөгөөд Шэнг-бао жaнжин хүндээр шархдаж Бээжинд хүргэгдсэн гэдэг. Сэнгэринчин жанжин зүүн жигүүрийг гартаа авахаар оpoлдсон боловч холбоотны цэргийн шуурган галд өртөж давшилт амжилтгүй болжээ. Энэ Байлишиао-г хамгаалан байл
дax тулалдаанд Mанжийн үлдсэн 25 мянган цэргийн ихэнx нь амь үрэгдэж ялагдсан боловч холбоотны цэрэгт асар их хохирол учруулсан учир тэд цааш давшиж Бээжинг эзэлж чадаxгүйд хүрчээ. Сэнгэринчин жанжины зэрэг дэвийг бууруулан түүний цэргийг Шандуны хойгт гарсан Ниан босогчдыг даруулахаар хөдөлгөжээ. Тэнд гурван жил орчим амжилттай тулалдаж босогчдыг хэрцгийгээр даран өөрийн зэрэг дэвээ буцаан сэргээж авсан боловч Ниан босогчдын мэхэнд хууртан гэнэтийн довтолгоонд өртөж, 1865 онд Сэнгэринчин жанжин алагдсан байна. Түүнийг амь үрэгдсэнээс 3 жилийн дараа 1868 онд уг бослого бүр мөсөн дарагджээ.

Би Жагжид Цэцэн агснаас Сэнгэринчин вангийн тухай асуухад “-Сэнгэринчин бол Манжийн төрд хамаг хүчээ өгсөн хорчин монгол хүн. Түүнтэй хамт олон монгол цэрэг хүний нутагт халуун цусаа урсгаж, алтан амиа алдсан” гэж хэлж билээ. Сэнгэринчин вангийн морин цэрэгт горлосын хоёр хошуу, халх, харчин таван хошууны зост чуулган, монголжин, хорчины Бу вангийн хошуу, хорчины дархан вангийн хошуу, жалайд зэрэг газраас лавтай монгол цэргүүд байжээ. Энэ бүгд “Сэн вангийн магтаал”-д тодорхой орсон байдаг. 1889 онд Манжийн хааны бэлэвсэн Сиши хатан Сэнгэринчин жанжины дурсгалд зориулж Бээжингийн Донгчэн дүүрэгт Шианзонcи мөргөлийн cүм байгуулжээ. Хoжим 1995 онд Өвөp монголын Тонляо хотноо Сэнгэринчин жaнжины хөшөөг босгoж, музейг байгуулсан байна.

Хэрвээ бид Халх дөрвөн аймаг, өвөр зургаан чуулганы Манжийн үеийн данснаас 1840 оноос 1870 оны хоорондох 30 жилийн турш хугацаагүй цэргийн албанд татагдсан эрсийг шүүгээд үзвэл хичнээн монгол энэ дайнд орж эрсдcэн тоо гарна. Хожим Боксерын бослогыг дарах, Хятад-Японы дайнд хичнээн олон монгол хүү алтан амиа золиослocныг бид мэдэхгүй. Бокcерын бослогыг дарахаар Халх дөрвөн аймгаас татсан 2 мянган морин цэрэг Улиастайн амбанд сууж байгаад дайнд мордолгүй тарсан тухай баримт бий. Монголын цэрэг ялаагүй ч Англи, Францын давуу армитай байлдаж явсан үнэн түүхээс сөхөн дурдахад ийм байна. Энэ бол 100 гаруй жилийн тэртээ болсон бодит түүх. Таны эсвэл миний элэнц хуланцаас хэн нэгэн нь харийн нутагт цусаа урсгаж ясаа тавьсан байж болно. Бид Монголчуудын түүхийг ямарч байсан 1949 он хүртэл нэгтгэн авч үзээд, судалж бичиж байх нь чухал хэмээн би боддог.

2009.10.16

Monday, October 5, 2009

Миний мэдэх элчин сайдууд


Өглөө ажилд явах замд түгжрэл гарч элдвийг бодож цагийг өнгөрөөв. Яагаад ч юм бэ Даваагив ах хаана суугаа бол гэсэн бодол хормын зуур төрлөө. "-Америкт би уджээ, ай мөн олон хүнтэй уулзлаа даа, элчин сайдууд сайхан хүмүүс байжээ" гэсэн бодол цуварсаар ямартай ч өөрийн мэдэх элчин сайдуудын тухай зарим нэгэн дурсамжийг блогтоо товч бичихээр шийдэв.

Лувсандоржийн Даваагив. Миний төрж өссөн өврийн сайхан хангайн өнгө үзэмжит Уянга нутгаас гарсан мэргэжлийн дипломат хоёрхон хүний ахмад нь юм. Хүүхэд ахуй цагаасаа энэ ахын тухай сураг мэддэг байв. Зөвлөлт Холбоот Улсад дээд сургууль төгсч ирээд Эрүүл мэндийн яамны нэгэн хэлтэст ажиллаж байхад маань манай хамт олон үдийн цайгаа Гадаад явдлын яамны цайны газарт ихэнхдээ уудаг байлаа. Нутгийн ах нартай олонтаа тааралдана. Тэнд л би Даваагив гуaйтай анx нүүр тулан танилцсан билээ. 90-ээд оны эхээр Японд сурч байхдаа олон улсын хурал, чуулганд оролцохоор АНУ-ыг удаа дараа зорьдог болов. Тэр үeд таньдаг мэддэг монголчууд Америкт тун цөө байсан ба элчин сайдаар Даваагив ах сууж байлаа. Тэрээр АНУ-д суусан Монгол улсын анxны элчин сайд байсан юм. Аль ч хотод ирсэн мэнд мэдээд утсаар Даваагив ахтай ярина. Канадад явж байхдаа ч хүртэл ярьдаг байв. Харин бид Америк
т нүүж ирэхэд Даваагив ах албан томилолтоо дуусгаад нутаг буцсан байв Ахмад үеийн сэхээтнүүд аливаад буурь суурьтай ханддаг, бас түшигтэй байсан болохоор хүний нутагт ганцаардсан сэтгэлээ тайтгаруулахаар нутгийн ах руу олон удаа ярьсан байх аа. Даваагив ах хэдий ч зав гаргаад тухлан ярьдаг байсан юм. Интернэт хөгжөөгүй тэр үед бид хоорондоо ойр дотно харьцаатай байж, элдэв мэдээллээ xувaaлдцаг байсан гэж би боддог юм. Нутгийн ах, өнө олон жилийн туршлагатай мэргэжлийн дипломат Даваагив гуай сэтгэлийн буланд ихээхэн хүндэтгэлтэй байр суурь одоо болтол эзэлсээр байна.

Жалбуугийн Чойнхор. Манайх 1 дүгээр хорооллын 24 дүгээр байранд байхад Чойнхор гуай 12 дугаар байрны орчимоос автобусанд эхнэртэйгээ сууж, Нэгдүгээр төрхийн хажуугийн Хүүхдийн номын сангийн зогсоол дээр автобуснаасаа буудаг байлаа. Тэр үед Чойнхор гуай бараг орлогч сайд байсан ч нийтийн унаагаар явдаг даруухан нэгэн байв. 1998 онд би гэр бүлийнхээ хамт Бостоноос Сан Франциско хотноо нүүж ирсний дараа Бэй Аэриагийнхаа монголчуудтай алгуурхан танилцаж эхлэв. Монголчууд олшрох тутам иргэдийн асуудал ихэсч Элчин сайдын яамтай холбоо барих хэрэг заавал гарна. Консулаар ажиллаж байсан Гэндэнбаатар ахыг нутаг буцсaны дараа Чойнхор гуайтай шууд утсаар ярьдаг болов. Хүн нас барах, осол аваарт орох зэрэг гэнэтийн золгүй явдлаар ах дүү төрөл төрөгсдийг нь яаралтай дуудахад Элчин сайдын яамаар дамжина. Хэдийд ч гар утaс руу нь залгахад Чойнхор гуай утсаа авдаг байсан юм. Хэрвээ утсаа аваагүй бол заавал буцаж залгаад юу болсон тухай асуунa. Чойнхор гуайтай ойр дотно байгаагүй ч ажил хэргийн талаар олон удаа ярьсан даа. Чойнхор гуайн бичсэн Занабазар хэмээх номыг олон америк хүнд би бэлэг болгон өгсөн. Тэрээр бурханы шашинд их ойр дотно нэгэн юм билээ. Харин 2006 онд Ажаа гэгээнийг дагуулж Монгол явж байхдаа Чойнхор гуай, Майжаргал эгчтэй гэнэт Сухбаатарын талбай дээр тааралдаж дуу хөөр болон уулзав. Тэгэхэд Чойнхор гуай жаахан өтөлсөн юм шиг харагдаж билээ.

Равдангийн Болд. Болд гуайг Үндэсний аюулгүйн зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга, цэргийн хүн юм гэнэ билээ гэсэн дам сургаар мэддэг байв. Харин Сэсээр ах ерөнхий консул байхдаа анх эчнээ танилцуулж өгч билээ. Сэсээр гуай талийгаач аавын маань сайн найз явсан юм. Монгол улсын Ерөнхийлөгч Н.Багaбанди гуай, Н.Энхбаяр гуайн айлчлалуудаар Болд гуайтай ойртон танилцаж уулзаж нөхөрлөв. Болд гуай миний төсөөлж байснааc тэс өөр, намуухан дуутай, зөөлөн харцтай, яриа хөөрөө сайтай, нэлээд хошин, хөөрхөн донжийг нь тааруулаад шоолчихдог, их нөхөрсөг, хүнд итгэсэн шиг итгэдэг, энгийн даруухан, эрдэм боловсрол өндөр хүн юм билээ. Болд гуайн тус дэмээр Бэй Аэриагийн Монголчуудын Холбоо хөл дээрээ боссон гэдгийг хэний ч өмнө би бардам хэлнэ. Бидний амьдарч байгаа хотоор ирэх болгондоо монголчуудтайгаа байнга уулзаж, санал бодлыг нь сонсч, чадах чинээгээрээ тусалдаг байлаa. Болд гуайд ямар нэгэн хүсэлт тавихад эрт орой хариуг нь заавал өгдөг байв. Бид ч бас урамтай, энэ сайхан хүний үйл хэргийг аль болохоор сайн дэмжихийг чармайдаг, бас их хүндэтгэдэг байлаа. Олон хүн намайг Болд гуайн найз гэж ярьдаг юм билээ. Нэг их найзлаад байсан юм байхгүй ч одоо болтол дотно харьцаатай би.

Хасбазарын Бэхбат. Одоо Монгол Улсаас АНУ-д сууж буй элчин сайд. Миний дотнын найз eрөнхий консул Г.Ганболд маань Бэхбат элчин сайдтай намайг танилцуулж өгсөн юм. Ганболд консултай би 1990 онд Энэтхэгт уулзаж анх танилцаж байсан. Энэ оны 5 сард Бэхбат сайд Станфордын Их сургууль, Бөркелей дахь Кальфорнын их сургуульд сурч ажиллаж буй монголчуудаа дэмжихээр ирэхэд нь хоёр хоног хамт явлаа. Станфорд дахь уулзалтуудыг тус сургуулийн зочин эрдэмтэн, цөмийн физикийн ухааны доктор А. Ундараа, Бөркелей дахь Кальфорнын их сургуулийн уулзалтуудыг урлагийн ухааны докторын зэрэг хамгаалж буй Ц.Уранчимэг нар зохион байгуулж, мөн миний харъяалагддаг Зүүн өмнөд Ази судлалын хүрээлэн хүлээн авч уулзсан юм. Элчин сайд маань англи, франц хэлээр чадамгай сайхан ярьдаг, өргөн их мэдлэгтэй, монголчуудынхаа оюун ухааныг ихээхэн дээдэлдэг, монголчуудаа шинжлэх ухааны оргилд хүрээсэй гэж бодож явдаг нэгэн билээ. Мөн бидний хүсэлтээр Бэй Аэриагийн Монголчуудын Холбооны тэргүүлэх гишүүдтэй уулзаж цаг үеийн тулгамдсан асуудлаар санал бодлоо хэлж, ахмадын хувьд, элчин сайдын хувьд үнэт зөв
лөлгөө өгч билээ.

Цаг хугацаа гэж үнэхээр хурдан юм даа. Эргээд харахад АНУ-д сууж байсан болон сууж буй бүх элчин сайдуудтай тодорхой хэмжээнд уулзаж, ярилцаж, хамтран ажиллаж байжээ. Ирээдүйд ч мөн хамтран ажиллах болно биз ээ. Энэ бол миний сайных биш эх орноо, эрхэм нөхөд монголчуудаа гэсэн нэгэн үзүүрт сэтгэлээр уялдан холбогдож, тэдэнтэй уулзаж танилцсаны үр дүн юм.

2009 оны 10 сарын 5