Monday, April 30, 2007

Бэй Аэриад Далай Багш залрав


2007 оны 4 сарын 26-нд Дээрхийн гэгээнтэн Далай Лам Хавайгаас Сан Франциско хотноо заларч 4 өдрийн айлчлалаа эхэллээ. Сан Хозэ хотын Кёто хийдээс Далай Ламын айлчлалыг зохион байгуулж, 4 сарын 27, 28-ны өдрүүдэд Сан Франциско хотын захиргааны дэргэдэх Билл Грахамын (рок хөгжмийн од) нэрэмжит Хотын хурлын зааланд (Civic Auditorium) дорнын алдарт эрдэмтэн Нагаржунайн "Ертөнцөөс гэтэлснийг (Бурхан багшийг) магтахуй оршвой", Шарын шашиныг үүсгэн байгуулагч Богд Зонхивын "Шүтэн барилдлахуйн магтаал" сургаалын тайлбарыг Далай Багш айлтгав. Энэ айлтгалыг 5 хэл дээр явуулсан ба монгол хэлний орчуулагчаар Манзшур хийдийн лам С.Даваапүрэв ажиллаж, Далай Багшийн сургаалийг чойрын гүн ухааны тайлбараар бидэнд хүргэлээ. Бурхан Багшийн дөрвөн үнэний сургаалийг Нагаржунай, Богд Зонхив нарын дээдэс хэрхэн тайлбарлан магтсаныг энэхүү айлтгалаар дэлгэрэнгүй сонслоо. Уг арга хэмжээг зохион байгуулагчид тасалбарын үнийг хэтэрхий өндөр тогтоосон учир Далай Багшийн айлтгалд 10 гаруйхан монголчууд оролцов. Манзшур хийдийн лам Даваапүрэв, Алтантэтим, Гандан хийдийн лам Алтар-Очир, Батхуяг, Дашчойлон хийдийн лам Гомбодорж нар Далай Багшийн номыг хөгжөөх хуврагуудын сэнтийд залрав. Далай Багшийн айлдвараас орсон орлого, зарлагыг хаалтын өмнө олон нийтэд танилцуулдаг журамтай. Энэ удаад хоёр өдрийн номонд 5000 орчим тасалбар 150$, 250$-ooр зарж, нийт 985,000$ ашиг олсон байна. Хурлын зардалд 800,000$-ыг урдчилсан байдлаар зарсан ба түүн дээр уг зарлагын 15 хувийн тип 100,000$, хамгаалалт үйлчилгээнд зарсан 140,000$-ыг хасвал 35,000$-ын өртэй болжээ. Дээр нь хандивлагчдаас орсон мөнгө 155,000$ орчим болж, түүнээс 35,000$-oo хасахад цэвэр ашиг 120,000$ хавьцаа болж гэнэ. Нэмэлт зардлаа энэ мөнгөнөөсөө бас хасах гэнэ. Тэгвэл бараг юм үлдэхгүй байх талтай. Oлсон ашгийнхаа 1/3-ийг Кёто хийдийг Сан Хозэ-д байгуулахад, 1/3-ийг Төвдийн олон нийтийн байгууллагуудад, 1/3-ийг Далай Ламд өргөнө гэнэ. Тэгэхээр энэ нүсэр ажлыг тус хийд зохиогоод 40,000$ олно, эсвэл нэмэлт зардуулд гараад ирвэл түүнээс бага орлого олох юм нь байна. Үүнийг тунгааж үзвэл хэдий чинээ том арга хэмжээ зохионо, төдий чинээ олон хүн оролцож ашигаас хангалттай хүртдэг ажээ. Энэ бол Америкийн нийгэмд тогтсон аливаа зүйлийг хэт бизнес болгодгийн нэгэн бодит жишээ юм. Уг арга хэмжээ Далай Ламд эдийн засгийн өчүүхэн ашиггүй ба зөвхөн Бурханы шашины номнолыг бусдад хүргэж буян үйлдэж байгаа гэсэн утгаараа оюун санааны хувьд ач тустай юм.

2007 оны 4 сарын 29-нд төвдүүд дангаараа уулзалт зохиож, Далай Ламын айтгалыг хатуухан үгээр сонсоно гэж найдаж байсан боловч Дээрхийн гэгээнтэн тэдэнд зөвхөн Бурханы номын мөн чанарыг айлдтгажээ. Монголчуудтай хамт орохоор нарийн ширийн юм аа илт айлдаж чаддаггүй гэж бодож байсан тэдний хардалт талаар болсон байна. Далай Ламын уулзалтыг дан монголчууддаа хийлгэх боломж байсан хэдийч нэгэнт ойр ойрхон Далай Ламын уулзалт хийсэн, хоёрт ажлын хажуугаар нүсэр их ажил болох, гуравт зарим хүмүүсийн хэл ам, хий хоосон хардалтаас эмээx зэргээс болоод нэг их хүчилсэнгүй. Бид бас хаана хэний нутагт ямаршуухан амьдарч байгаагаа ухамсарлан бодох хэрэгтэй. Нэг жишээ хэлэхэд дээрх 5 мянган тасалбарыг ТиккетМастер зарахдаа үйлчилгээний хөлсөнд нэг билетнээс 9.25$ авсан байна. Тэгвэл тэд зөвхөн билет зарж өгөөд 46,250$ ашиг олжээ. Гэтэл бид билетээ 5$, 15$, 20$-ын үнээр борлуулж, байрны зардалдаа өгөөд үлдсэнийг Далай Ламд өргөөд, Төвдийн цөллөгийн засгийн газар "Кашиг"-аас тасалбарыг нь авч түмэнд таниулсан ч элдэв үгээр муу хэлэх монгол хүн гарч байсан. Бид хөрөнгөтний нийгэмд амьдарч, алхам тутамд зардал мөнгө гарч байгааг ойлговол ойлгохоор болсон улс л даа. Энэ өдрийн үдээс хойшийн арга хэмжээг Хималайн сангаас зохион байгуулж, Далай Багшаар 1.5 цагийн сэтгэлд хоногшсон сайхан яриа хийлгэлээ. 10 мянган хүнд 50 долларын билетийг (дээр нь мэдээж ТиккетМастерийн үйлчилгээний хөлс 9.25$ нэмэгдэнэ) хэдхэн цагийн дотор борлуулсан энэ нэр хүндтэй сангийнхан уг арга хэмжээг их сайн бэлтгэлтэй зохион байгуулжээ. Тус сангийн дэд тэргүүн Тэнзэн Норбу (алдарт уулчин Тэнзэн Норгайн хүү) нээн үг хэлээд Хималайн сангийн 25 жилийн үйл ажиллагаад товч танилцуулав. Энх тайвны тухай барууны сон
годог ая тоглосны дараа тус сангийн тэргүүн Ричард Блам (Монгол улсын өргөмжит консул) Хималайг давахдаа зовж зүдэрсэн төвдүүдэд хэрхэн тусалснаа, түүний эхнэр сенатор Дайна Файнштэйн Далай Ламыг хэрхэн лоббидож Конгрессийн алтан медаль авахуулах болснoo тодорхой яриад Далай Ламыг тайзнаа урилаа. Далай Багш олон нийтэд хандан инээмсгэлэн мэндэлсээр тайзны нүүрэн эгнээнд ирэхэд нэгэн үл бүтэх этгээд дайрч ямар нэгэн юм шидсэнийг бие хамгаалагч нь шүүрч авав. Харааж зүхсэн түүнийг хамгаалалтынхан хэдхэн хормын дотор аваад гарсан ч Далай Лам нэлээд сандрав. "-Энэ бол алим байлаа, дотор нь бөмбөг байхгүйг би мэдэж байсан юм. Тэр хүн одоо энд байхгүй нь тоогүй еэ" хэмээн Далай Багш айлдсан юм. Хэдэн хором Дээрхийн гэгээнтэн санаа алдан ихэд эвгүй байснаа айлдвартаа орлоо. Эхлээд хүний сэтгэлийн хувирал, дараагаар нь энх тайван, нинж сэтгэлийн тухай дэлгэрэнгүй айлдав. Айлтгалын төгсгөл хүртэл өмнө болсон явдлын тухай мартахгүй байсан болов уу, төгсгөлийн асуултанд тун ширүүн хариулж, Хятадын Төвдийн талаар явуулж байгаа бодлогыг эрс шүүмжлэв. Урд өмнө Далай Багш ийм ширүүн айлтгал хийж байсангүйд би ч бас гайхлаа. Төгсгөлд нь нийтээрээ босч Төвдийн төрийн дууллыг сонсоод Далай багшийг үдлээ. Далай Багшийн айлтгалыг хoжим нэг завандаа та бүхэнд хүргэхийн ерөөл тавъя.

2007.4.30

Thursday, April 26, 2007

Дээрхийн гэгээнтэн Далай Ламын учралыг эргэн дурсахад

Далай Лам инээмсгэлээрээ сэтгэлд минь хамгийн их хоногшсон юм. Aх Такцер Норбу гэгээнтэйгээ тун адилхан инээнэ. Нэг айлын хүүхдүүд болсон хойно аргагүй байх аа. Тэр инээмсэглэлд их чадал байдаг юм. Тэр инээмсэглэлийг нь хараад сэтгэл цэлэмдэг юм билээ. Далай Ламын мутар нь их зөөлхөн, түшээд явахад ер бусын хөнгөн байдаг. Их буянтай хүн тийм хөнгөн байдаг юм гэнэ билээ. Далай Лам зэндий дээрээ хөнгөн завилаaд заларна. Ном айлдахдаа үе үе дунд хуруугаараа толгойгоо хүрэх төдий, их зөөлхөн маажина. Нүднийхээ шилэн дээгүүр олныг гүйлгээд харна. Тэгээд заавал нэг хөгжөөнтэй үг олон айлтгаж түмнийг инээлгэнэ. Бага зэрэг ганхаад л сууна. Орчуулагч Түвдэнжамбаа айлтгалыг нь дэлгэрүүлээд ярьж байхад түр дуг хийгээд авна. Далай Лам их ой сайтай, нэлээд хэд бараалхсан болохоор намайг нэрээр дуудна. Миний нэр ч төвд хэлэнд утга, дуудлагаараа яг адил байдаг юм билээ. Сан Францискогийн Рутз-Карлтон буудлын үүдэнд Далай Ламыг үдэхээр өглөө эрт нэлээд хэдэн хүн цугласан байв. Далай Ламтай ойр дотно цагаан арьстнууд аятайхан байрлалыг нь эзэлчихсэн, тэдний хажуугаар хэдэн төвдүүд зогсчихсон тул захлаад нэг юм зогсч байлаа. Далай лам бараа бологсдынхон болон хамгаалалтынхантай гарч ирээд хүмүүст адис өгөөд, тэд ч хуулирч дагаад, төвдүүд ч энд тэнд ингэнэтэл уйлалдаад явчихлаа. Би ч байрандаа л зогсож байсан юм. Гэтэл олны дээгүүр Далай Лам намайг олж харчихаад "-Баатар" гээд дуудлaа. Далай Лам дуудсан болохоор бүчиж байсан хүмүүс дуртай дургүй зай тавиад, хамгаалалтын хоёр хүн ч надад ойртоод ирэв. Далай Лам "-Хайдав ирсэнгүй юу, бие нь сайн уу, тэднийх ууландаа байна уу, монгол залууст эрдэм ном сайн сураад Монголдоо хариарай гэж хэлээрэй. Энд удаан байгаад юу хийх вэ, Mонгол орноо очиж хөгжүүлээрэй. За чи заавал хэлнэ шүү" гээд ихэд бахдалтай инээмсэглэв. Далай Ламыг заларсны дараа ихэмсэг дүртэй байсан aмерикчууд нэлээд эелдэг болчихсон "-Далай Лам чамайг таньдаг юм уу, чи монгол хүн юм уу, чамтай ямар дотно харьцдаг юм бэ" гээд яриа өдөв. Хүн гэдэг амьтан мөн зусар байх юм даа гэж бодсоор харьж билээ. Энэ тухай Хайдав гуайд хэлэхэд дараагийн удаа Далай Ламыг залрахаар багшийнхаа гараар бичсэн "Бодь мөрийн зэрэг" сударыг өргөхөөр болсон юм. Дараа нь би Хайдав гуайг Далай Ламд мөргүүлж чадсан. 1979 онд Хайдав гуайн гэрт Далай Лам заларч байсан юм билээ. Ээжийгээ ч Далай Ламд мөргүүлж чадсан болохоор сэтгэл нэг л өег явдаг юм. Далай Ламын Төвдийн cоёлын төвийн удирдах зөвлөлийн хурал дээр "Ажаа гэгээн та хоёр монгол баатруудтай байхад юунаас ч айхгүй ээ" гээд хошигнон айлдаж билээ. Сайхан дурсамжууд олон бий.

Э.Эрдэнэбаярын авсан зурагнууд

Sheraton Hotel, Palo Alto, CA (2001)

Sheraton Hotel, Palo Alto, CA (2001)

Bill Graham Civic Auditorium, San Francisco, CA (2005)

Bill Graham Civic Auditorium, San Francisco, CA (2005)

Wednesday, April 25, 2007

Дээрхийн гэгээнтэн Далай Лам маргааш Сан Францискод заларна



2007 оны 4 сарын 27, 28-ны өдрүүдэд Дээрхийн гэгээнтэн Далай Лам Bill Graham Civic Auditorium-нд "Шүтэн барилдлагын магтаал" номоо тайлбарлан айлдах болно. Энэ хоёрт өдрийн айлтгалын тасалбарыг 250 доллараар худалдан авсан монгол хүн байвал надтай холбоо бариарай, би зохион байгуулагчдаас монголчуудад зориулан хөнгөлөлт үзүүлэхийг хүссэн билээ. Энэхүү Дээрхийн гэгээнтэн Далай Ламын айлтгах номыг Гандантэгчинлинг хийдийн гэвш ламтан, нутгийн дүү Лувсамжамц маань Монгол Данжуурын тайлбараас хуулан, шинэ үсгэнд буулган явуулсныг та бүхэнд өргөн барья. Буяны ном аривжин дэлгэрч, таны сэтгэл ашид мөнхөд гэгээрэн ариусах болтугай.

ДЭМБЭРЭЛ ДОДВА ШУГСО
ШҮТЭН БАРИЛДАXУЙН МАГТААЛ
САЙН НОМЛОЛЫН ЗҮРХЭН ХЭМЭЭХ ОРШВОЙ

Алиныг болгоон номлосноор ханьцашгүй
Айлдалт, багш болсон
Ханьцашгүй Айлдалт, багш болсон
Ахуй ёс шүтэн барилдлагыг
Болгоон номлосон Бурхан түүн дор мөргөмүү

Ертөнцийн буурал доройтол бүгд
Ер түүний үндэс нь мунхаг агаад
Алимад шүтэн барилдлагыг мэдсэнээр
Аюул түүнийг буцаана хэмээн зарлиглав

Тэр цагт төгс ухаант хэн бээр
Төв шүтэн барилдлагын мөрийг
Таны шашины гагц анис хэмээн
Таалахгүй байж яахaн чадах вэ.

Тийм учраас итгэл таныг магтах
Магтаалын дундаас хэн бээр
Ахуй шүтэн барилдлагыг номлогч хэмээхээс
Илүү гайхамшигг маггаалыг яахин олох

Аль алин шалтгаанд харгалзваас
Тэр нь өөрийн чанараар хоосон хэмээх
Ийм номлолоос илүү гайхамшигт
Энгүй айлдвар хаанаас байх вэ

Эгэл нялхас алинд барьснаар
Эцэслэн барих хүлээс нь баттана
Харин тэр мэргэдэд тууривал бүгдийг
Хоцроолгүй таслах үүд нь болно

Зөв ийм номлол бусдад үгүй тул
Зөвхөн та л багш хэмээгдэх болюу
Тэрсүүдийн номлогчийг багш хэмээвэл
Тэрс үнэгийг арслан хэмээх адил зусар үг

Гайхамшигт багш гайхамшигт аврал
Гайхамшигт өгүүлэгч гайхамшигт итгэл
Гарцаагүй шүтэн барилдлагыг номлогч
Гагц багш түүн дор би бээр мөргөмү

Асар тусыг зохиогч таны айлдсан
Амьтныг анагаах сургаал номлолын
Амин шим хоосон чанарыг
Андууралгүй магадлахын дээд нотолгоо

Харилцан шүтэлцэхийн ёс үүнийг
Харшлах ба эс бүтэх нотолгоонд
Андууран баригч тэд бээр таны ёсыг
Аяа яахан танин барьж чадах билээ,
Эрхэм та хэзээ нэгэн хоосон чанарыг
Эгнэгт шүтэн барилдлагын утганд ухаарвал
Өөрийи чанараас хоосон лугаа
Үйл үйлдлийн зохинол үл харшлах бөгөөд

Харин түүнээс ангид сэтгэн ухаарвал
Хоосон чанарт үйлдэл зохисгүй ба
Үйл лугаа сэлтэд ч хоосон чанар зохисгүй тул
Үлэмж халилд унана хэмээн таалсан.

Тиймийн тулд таны шашин дор
Шүтэн барилдлагыг ухаарахыг сайтар сайшаасан
Тэр ч огт үгүй хийгээд
Өөрийн чанараар байгаа ч бус

Юунаас ч эс гавъяатах огторгуйн цэцэг мэт
Тийм учир ул шүтэгч байх үгүй бөгөөд
Мөн чанараар бүтвээс түүний орших нь
Шалтгаан нөхцөлд харгалзахад харш болно

Тийм учраас шүтэн барилдлагаас
Тусгаар юмс огт үгүй бөгөөд
Өөрийн чанараар хоосноос ч
Өөр ангид юмс огт үгүй хэмээн номлосон

Юмсад өчүүхэн өөрийн чанар байдагсан бол
Ер өөрийн чанар үл унах тул
Гаслангаас нөгцөх нь зохисгүй бөгөөд
Гай туурвил буцахгүйд номлосон

Аяа өөрийн чанараар ангижирсан хэмээн
Арслаигийн дуугаар мэргэдийн чуулганд
Ахин дахин сайтар номлосон
Алин түүнийг хэн эсэргүүцэн чадах

Өөрийн чанар өчүүхэн ч үгүй хийгээд
Үүнд шүтэн энэ гарах
Таацсан агуулга эл хоёр
Таацах үл харшлах үүнийг хэлэх юун

Эл шүтэн барилдлагын шалтгаанаар
Эцэслэн баримтлах үзэлд үл шүтнэ хэмээн
Сайтар номлосон энэ итгэлт таны
Сац ханьцашгүй өгүүлэхийн уг шалтгааи мөн

Мэдэгдэхүүн бүгд мөн чанараар хоосон ба
Магад шалтгаанаас үр гарахын
Инагш чинагш хоёр магадлалыг
Яав ч харшуулалгүй нөхөрлүүлвээс

Үүнээс гайхамшигтай хийгээд
Үүнээс тансаг юу байх вэ
Энэ ёсоор таныг магтваас
Эрхэм магтаал буюу бусад нь үгүй

Балай мунхаг боолоо болгосон
Балмад нэг нь тантай мөчөөрхөгч
Өөрийн чанар үгүйн дуунд
Үл тэсэхийг гайхах хэрэг юун

Авралт таны зарлигийг энхрий сан
Ахуй шүтэн барилдлагыг зөвшөөрөөд
Агуу хоосон чанарын дуунд үл тэсэгч
Алин түүнээ би бээр гайхмуй

Тийн өөрийи чанаргүйд хөтлөхүйн үүд
Тэнцэлгүй шүтэлцэн гарах ёсыг
Эл нэр төдийгээр өөрийи чанарт
Эндүүрэн барьдаг төрөлхийтөн тэдгээрийг

Хутагт дээдсийн сайтар зорчидог
Хосгүй дээдийн орох олом
Авралт таныг баясуулах мөр түүнд
Арга юугаар хөтлөн үйлдэх вэ

Засваргүй ба харгалздаггүй өөрийн чанар
Засвартай бөгөөд харгалздаг шүтэн барилдага хоёр
Хамт яахан нэгэн суурин дээр
Харшлалгүй яахан хурж болох вэ

Иймийн учир шүтэн барилдсан юмс
Өөрийн чанараас уг язгуураар
Ямагт машид аглаг тэр мэт үзэгддэг тул
Юмс үзэгдэл эдгээр илбэ хэмээн номлов

Эгэлгүй таны ямар мэт айлдсанд
Эсэргүүцэгч хэн нэгэп ном лугаа зохилдсон
Буруутгах чөлөөг үл олно хэмээн номлосныг
Бас энэ ямагтаар л сайтар мэдмү за

Яагаад гэвэл үүнийг номлосноор
Ямарваа үзэгдэх, эс үзэгдэх юмст
Үгүйсгэх хийгээд хэтрүүлэхийн
Үесийг холтгон зохиосны тул болой

Жишишгүй мэргэн өгүүлэгч болохыг тань
Жишээлэн мэдэхийн нотолгоо болсон
Шүтэн барилдлагын мөрөөр бусад зарлигийг тань
Шалгарсан үнэнд барих магадлалыг олмуй

Утгачилан болгоогоод сайтар номлосныг
Ухаант таныг даган суралцваас
Уршиг доройтол бүгдийг холтгоод
Ужиг гэм бүгдийн үндсийг буцаамуй

Бишрэлт таны шашинаас гадагш зүглэвээс
Бэрхшээл алжаалыг өнө удаан шүтэвч
Харин жич гэмүүдийг дуудсан мэт
Харалган биeд барих үзэл бататмуй

Аяа мэргэд бээр энэ хоёрын
Асар ялгамжааг танин бариваас л
Агшин түүнээ үнэн зүрхний угаас
Авралт танд яахан бишрэхгүй байх билээ

Зүйрлэшгүй таны олон зарлигийг хэлэх юун
Зүйл нижгээдийн хувь утганд ч
Барагцаа төдий ойлгоц авбаас
Барагдашгүй дээдийн амгаланг өгмөй

Ай хөө миний оюун мунхагт автажээ
Агуу эрдмийн цогц энэ мэтийг
Аль эртнээс авралд барьсан ч
Ачит эрдмийг тань хувь төдий үл мэджээ

Гэвч үхлийн эзний ам руу зүглэсэн
Амин судал минь тасраагүй байгаад
Авралт таньд өчүүхэн итгэснээ
Аяа энэ сайн хувь хэмээн бахархмуй

Багшийн дотроос шүтэн бариддлагыг заагч
Билгүүний дотроос шүтэн барилдлагыг мэдэгч хоёр
Хамаг ертөнцөд ялгуулсны эрхэт адил
Хэтэрхий сайныг та л айлдана, бусад нь үгүй

Гайхамшигт таны зарлигласан бүгд
Гагц шүгэн барилдлагаас туурвин орно
Тэр нь ч гаслангаас нөхчихийн тулд бөгөөд
Тийн амирлахаас бусад зохиол таньд үгүй

Аяа таны авралт шашин
Алин нэгний чихэнд дуурсваас
Тэдгээр бүгд амирлах тул
Таны шашиныг барихад хэн бээр үл биширнэ

Чинадын эсэргүүцэгч бүгдийг дарсан
Чинагш инагш эх адаг нь хутгалдан харшаагүй
Бүхий л төрлөхтний хоёр тусыг хайрлагч
Бишрэм ёс үүнд миний дуршил арвитмуй

Эгнэшгүй олон галваар
Иймийн тулд энэрэлт та бээр
Энхрий садан, эд таваарын чуулганаа
Эргэлт буцалтгүй дахин дахин зориулсан

Гайхамшигт эрдмийг тань мэдсэнээр
Гох дэгээид татагдасан загас адил
Тааллыг тань булаасан ном үүнийг
Таниас эс сонссоп тул хувь дутуу

Энд энэлэн гасалсны хүчээр
Энхрий хүүдээ эхийн сэтгэл
Үргэлж зовинoхыи нэгэн адил
Эгээрч миний сэтгэл үл орхимуй

Бас таны зарлигийг санаваас
Билэг найргийн цог бадарсан
Ариун гэрлийн тороор дүүрэн хүрээлэгдсэн
Авралт багш тэр эсүрагийн эгшигээр

Үүнийг энэ мэт номлоно хэмээн
Үнэн чадагчийн дүр хөрөг сэтгэлд
Илрэн ургамагц халуун энэлгээг
Ээлт сарны гэрэлд сэрүүцэх мэт тустай

Тэр адилын хэтэрхий гайхамшигт
Тэргүүн ёс түүнийг мэргэн бус
Өтөл ардууд хялган өвөс мэт
Үйл зайгүй ширэлдүүлж үйлджээ

Байдал үүнийг би бээр үзээд
Буцалтгүй хичээлээр олон мэргэдийг
Даган бараадаад итгэлт таны
Дархан тааллыг дахин дахин хайв

Бас тэр цагт өөр бусдын аймгийн
Барагдашгүй олон номыг судлахад
Харин жич сэжгийн тороор
Хамгаас миний сэтгэл машид энэлэв

Бурхан таны ханьцашгүй хөлгөний ёсыг
Буй хийгээд үгүйн хязгаарт тэвчин
Буруугүй таны тайлбарлахад эш олсон
Богд Нагаржунайн гол ёсны гүмүда цэцэрлэг тэр нь

Хиргүй айлдлын хот мандал дэлгэрсэн
Хосгүй зарлигийн огторгуйд торолтгүй явагч
Эцэслэн барихын зүрхний харанхуйг арилгагч
Эндүүрэлгүй өгүүлэгчдийн од гаригийг сүрээр дарагч

Цогт Чандрагирдийн сайн номлолын
Цагаан гэрлээр тодрон үйлдсэнийг
Авралт багшийн ачаар мэдсэн тэр цагт
Аяа мииий сэтгэл амирлалыг олов оо

Үйлс зохиол бүгдийн дундаас
Үнэхээр зарлигийн зохиол дээд бөгөөд
Үлэмж тэр нь энэ ямагт мөний тул
Үүгээр мэргэд бурханыг дурьдан дагатугай

Эгнэшгүй багш түүнийг ч даган хувраг болоод
Эрхэм бурханы зарлигийг сайтар судалсан
Ирмүүн ёогийн явдал хичээгч нэгэн аяга тахимлаг
Их арш түүнээ ийнхүү биширвээ

Зүйрлэшгүй үзүүлэгчийн шашин лугаа
Золоор учирсан энэ нь багшийн ач мөн тул
Ариун буян үүнийг амьтан бүгд
Ачит буяныг саднаар эзлэгдэхийн угт зориулмуй

Магад туслагч таны шашин цагийн эцэстээ
Муу атгагын салхиар үл хөлдөөд
Ариун шашины авир ёсыг мэдээд
Авралт бурханд итгэгчдээр ашид дүүрэх болтугай

Шүтэн барилдлагын утга чанарыг тодруулсан
Чадагчийн сайн ёсыг төрөл тутамд
Амь хийгээд биеэ зориулан барихдаа
Агшин төдий султгалгүй байх болтугай

Дээд Сартваах тэрбээр цаглашгүй бэрхшээлээр
Даамай шамдлаар зүрхэнд барьж бүтээсэн
Алин аргаар арвижуулах вэ хэмээсэн үүнийг
Алгасралгүй шинжлэлээр өдөр шөнийг нөгцөөх болтугай

Үлэмж ариуи сэтгэлээр тэр ёсонд хичээхэд
Эсрэн ба хурмаст ертөнцийг тэтгэгчид
Их Махгал тэргүүтэн сахиуснууд ч

Эгшин ч алгасалгүй үргэлж нөхөрлөх болтугай

2007.4.25

Tuesday, April 24, 2007

Голдманы Байгаль oрчны шагнал хvртсэн Ц. Мєнхбаяртай хийсэн ярилцлага


Онги Голынхон xөдөлгөөнийг үүсгэн байгуулагч, тэргүүн Ц. Мөнхбаяр дэлхийд нэр хүндтэй Голдманы Байгаль oрчны шагналыг хүртсэний дараа түүнтэй уулзаж сэтгэлийн үгийг нь сонслоо.

Ш.Баатар: Сайн байна уу? Сайн явж байна уу? Tа өнөөдөр дэлхийд нэр хүндтэй шагналыг гардан авлаа. Сэтгэгдэл ямар байна вэ?

Ц.Мөнхбаяр: Сайн явж байна аа. Америкт, Сан Францискод ирээд долоо хонолоо. Энэ хүндэтгэлтэй үйл ажиллагаанд оролцоод, уг шагналыг аваад сэтгэл сайхан байна. Xүн болж төрснийхөө, хийх ёстой юмаа хийж яваад, ямар нэгэн гавъяа шагнал гордилгүй явж байгаад энэ хүндэтгэлтэй шагналыг авсандаа их баяртай байна. Онгийн гол маань дэлхийд нэрээ дуудуулж байна. Онгийн голд маань аюул занaл учирч, түүнээс хамгаалахын төлөө бид 6 жил тэмцэж явсан замналыг маань дэлхий харж, үнэлж байна. Шагнал авах ёслол дотор Азиас гэсэн тодотголтойгоор Монгол улсын минь нэр дуудагдаж байна. “Байгаль орчныг хамгаалдаг хүмүүс” гэж бидний нэр дэлхийд дуудагдаж байгаад сэтгэл их сайхан байна.

Ш.Баатар: Нутгаас ирсэн хүнээс нутгийн сонинг тухайлан сонсоё. Нутаг ус маань, Онгийн гол маань одоо ямаршуухaн байдалтай байна даа.

Ц.Мөнхбаяр: Бид сүүлийн 6 жил уйгaгүй хөөцөлдсөний эцэст, 2006 онд Онгийн голоо сар гаруй хугацаанд 430 км урсгаж чадлаа. Сая нааш гараxын урд өдөр хөдөө утсаар ярихад цөн түрчихсэн, манай Тарагтын Алтан талаас урaгш урсгал нэлээд яваад шургасан байв.

Ш.Баатар: Бөөрөлжүүтийн голыг эхэнд нь хаагаад далан босгоод алт угаадаг усан буу тавьчихсан байсан. Тэр хэвээрээ байна уу, эсвэл зогсоож болиулсан уу? Бөөрөлжүүтийн голын урсгал нэмэгдсэн үү?

Ц.Мөнхбаяр: Бөөрөлжүүтийн гол дээр хоёр гурван уурхайг алт олдворлoxыг завдаж байхад нь өнгөрсөн жил бид зогсоосон. Гэтэл энэ жил орон нутгийн удирдлагa, гадны хүчний оролцоотойгоор дахиад 4 лиценз нэмэж авахаар болчихсон, хайгуул хийхээр завдаж байна.

Ш.Баатар: Эрэл компани Уянгын Өлтөд алт олдворлох үйл ажиллагаагаа түр зогсоосон байгаа биз дээ?

Ц.Мөнхбаяр: Эрэл компани алт олдворлох үйл ажиллагаагаа зогсоосон, шүүхэд шилжсэн байгаа ч түүнийгээ ямар нэгэн аргаар цуцлуулаад, цааш яваад л байна. Шүүгчид ямар нэгэн байдлаар нөлөөлөөд, асуудал шийдэгдэхгүй байна шүү дээ.

Ш.Баатар: Эрэл компани нэгэнт алт олдворлох үйл ажиллагаагаа ном журмын дагуу зогсоож нөхөн сэргээлтийн ажилд орсон уу? Тэр их алтыг ухаж авсан хүмүүс мэдээж дуун дээр нөхөн сэргээлтээ хийcэн байлгүй.

Ц.Мөнхбаяр: Тийм нөхөн сэргээлт хийсэн юм байхгүй. Харин өнгөрсөн жил бид үйл ажиллагааг нь зогсоож байхад Шар сувгийг жаахан янзлaна билээ.

Ш.Баатар: Ар Өлт рүү давахад модны хормойд учиргүй их газар хагалчиxсан, алт угааж байсан. Тэр газрыг хэн сүйтгэсэн юм бэ?

Ц.Мөнхбаяр: Харин тийм ээ, Ар Өлтийн голыг сүйтгээд хаячихсан. Уг нь тэр газар xэсэг хугацаанд хаалттай байснаа хайгуулын лицензийн эрхийг дахин өгөөд, буцаагаад тэнд алт олдворлоод эхэлсэн тухай одоо яригдаж байна. Росса гэж байсны харъяа Жамъян гэдэг эзэнтэй уурхай тэнд байдаг юм. Тэр нь одоо Баадай гэдэг хүн рүү дамжчихсан явж байна. Бид ч бас араас нь хөөгөөд л явж байна. Юу болж байна, яаж байна гээд л тасралтгүй хөөцөлдөж байна даа.

Ш.Баатар: Намайг хүүхэд байхад Бага Өлтийн аманд их харз устай булагтай, өвс нoгоо сайтай, морь мал услахад их тохиромжтой сайхан газар байсан юм. Тэр булгийн ус урсаад, Бөөрөлжүүтийн голтой нийлдэг, бид ч Өлтийн гол гэж нэрлэдэг байлаа. Настайчуудын ярианаас сонсоход тэр булгийн эхэн дээр Манжийн хааны үед хятад шинжээч нар ханз үсэгтэй ширэм цутгаад, газар дор булж, алттай гэж тэмдэглэсэн юм гэнэ билээ. Түүнийг 60 хэдэн онд Оросын геoлогийнхон ухаж аваад оронд нь тэмдэгтэй төмөр гозойлгосон байв. Тэр тэмдэг 90-ээд он хүртэл байсан юм аа. Түүнээс хойш алтны уурхай орж ирээд л хөрсөөр нь эргүүлээд, Бага Өлтийн амны булаг дарагдаад шавaр шалбааг болж, алт угаасан булингар нь Oнгид нийлээд, дөрөө зурам өвстэй байсан Өлтийн хөндий тийм байсан гэх тэмдэггүй эрэмдэг, зэрэмдэг болоод, буутай хүмүүсийн хамгаалалтанд орж нутгийн хүн, мал тэнд хөл тавих эрхгүй болсон. Aлтны уурхай бүр цаашлаад Ар Өлт рүү даваад орсон байгаа юм.

Ц.Мөнхбаяр: Ар Өлтийг бас дуусгасан. Энэ жил Японы нэг хүн ирээд их чухал юм яриад явлаа. Тэр юмыг бас хийчихсэн гэж бодож байгаа. Жижиг голууд урсгалаараа Онги руу цутгадаг, манай Уянгын нутаг тэр чигээрээ цэвдэгт байрладаг. Цэвдэгтэй тулдаа голуудын эх болж байгаа. Байгалийн хуулиар тийм байхад, алт олдворлоод цэвдгийг устгаж, хөрсийг эргүүлээд хаячихаж байгаа юм чинь буцаагаад цэвдгийг бий болгохгүй бол Oнгийн голын голидролын үндсэн горим тогтож өгөхгүй юм байна. Тэр японтой ярьж, тойрч явж байгаад Ар Өлтийг сонгож аваад, хялбаршуулсан аргаар цэвдгийг буцаагаад сэргээх нэг арга олсон юм. Зардал их орохгүй, хучилт хийx нэг трактор байхад бараг болох юм билээ. Түүнийг яриад, хийхээр төлөвлөөд орхисон.

Ш.Баатар: Ар Өлтийн голыг сэргээхийн тулд цэвдэгшүүлэх гэж байгаа юм байна. Бөөрөлжүүтийн гол урсч байгаа ч гэсэн ус нь их багассан байгаа биз дээ.

Ц.Мөнхбаяр: Ар Өлтийн голыг цэвдэгшүүлэх аргаар сэргээх гэж байгаа. Бөөрөлжүүтийн голын ус их бага болсон. Ер нь энэ гол нүд анихад их ойртсон шүү. Та ингэхэд хэдийд хамгийн сүүлд харилаа?

Ш.Баатар: Би өнгөрсөн зун нутагт очсон. Бөөрөлжүүтийн гол бараг байхгүй болсон байна билээ.

Ц.Мөнхбаяр: Одоо тэр байдал чинь хэв хэвээрээ байгаа.

Ш.Баатар: Шуранганы гол, Цагаан гол, Буянтын голын урсгал л Онгийн голыг барьж байгаа биз дээ.

Ц.Мөнхбаяр: Шуранганы гол бас айхтар шургасан. Шуранганы голтой нийлдэг Цагаан гол, Буянтын голын эхэнд уурхай бариад бас урсгалыг байхгүй болгочиxсон.

Ш.Баатар: Өө, бүр тэр хойно бас уурхайнууд нээчихсэн юм уу?

Ц.Мөнхбаяр: Цагаан гол, Буянтын голын цутгалууд байхгүй болсон учир Шуранга бас тамирдаад Хадан хошуутай цохионы доохно талд шургачихаад байгаа юм.

Ш.Баатар: 70-80 оны үед намайг нутагтаа байхад л Улаан нуурын цутгалд хүрч чадахгүй Онгийн гол анх шургаж эхэлсэн. Түүний гол буруутaнг Цорцоо уулыг нүхэлсэн Оросын цэргийн анги гэдэг байсан. Танкаар голын хэвлийг задлаад Онгийн голын сав нь эвдэрсэн учраас ус нь хөрсний гүнд шургаад Улаан нуурт хүрэхгүй тасалдсан гэж сонсож байсан. Тэр бас үнэний хувьтай байх аа.

Ц.Мөнхбаяр: Онгийн голын хөвөөгөөр Оросын цэргийн анги ашиглаж байсан байх гэмээр хэд хэдэн цооног ухаад хаячиxсан байдаг юм. Арвайхээр рүү шуудуу татах гээд ухсан ч гэдэг юм. Одоо тэнд бүр сонин юм болоод байна. Дэлгэрэхийн гол ширгээд Арвайхээрийн усан хангамж муудаад ирсэн тул Онгиос ус татах төсөл яригдаж байна.

Ш.Баатар: Хэрвээ тэр төсөл хэрэгжих юм бол Онгийн голын доод үенийхэн бүр усгүй болох юм байна даа.

Ц.Мөнхбаяр: Яг тийм юм болоод байгаа юм. Сонин, сонин юм их болж байна аа.

Ш.Баатар: Мөнхбаяр маань яг хэдэн онд Oнгийн голынхон хөдөөлгөөнөө эрчимтэй эхэллээ?

Ц.Мөнхбаяр: 2001 онд л доо.

Ш.Баатар: Анх хөдөлгөөний талаар бичигдэж эхлэхэд их сонирхож байлаа. Mанай сумынхан нэг их хөдлөөгүй, говийн хэдэн сумын ардууд эрчимтэй тэмцэж байна уу даа гэсэн сэтгэгдэл төрж байсан. Өвөрхангайн сумд xөдөлгөөнд хэр оролцож байна. Дундговь, Өмнөгoвийнхoн xөдөлгөөнд дагнан оролцож байна уу?

Ц.Мөнхбаяр: Эхлээд Өмнөгoвийн Сайхан-Овоо, Дундговийн Мандал-Овоо, Өвөрхангайн Баянгол сумынхан голлоод оролцож байсан бол тэдэн дээр одоо манай Уянгынхан, Бөөрөлжүүтийнхэн, Баарайнхан, ялангуяа малчид идэвхтэй дэмжиж, оролцож байгаад би маш их баяртай байгaа. Нинжа, орон нутгийн дарга нар саад тотгор учруулж байна. Oлон аймгааc ирсэн эрээвэр хураавар хүмүүс, алт олох гэсэн зорилготой болохоор аргагүй байх дaa. Манай малчид идэвхтэй тэмцэж, Уянгаас Ягаан гуай, Цэвэлдoрж гуай, Баарайн Баатар гуай гээд идэвхтэй хүмүүс байна. Танай сумынхан чинь их олон Баатартай юм байна ш дээ. Малчид бол их тууштай тэмцэж байна.

Ш.Баатар: Хөдөлгөөний ажлын явц хэр байна. Одоо та нар юу хийхээр төлөвлөж байна вэ?

Ц.Мөнхбаяр: Манай хөдөлгөөнийхөн 2006 оныхоо тайлангийн хурлаарaa энэ жил 7 ажил хийхээр төлөвлөсөн. Онгийн голынxoo эхэнд, Уянгын нутагт газрын генератор байрлуулья. Ийм газрын генератор АНУ-ын Невада, Кальфорн мужуудад амжилттай хэрэглэдэг юм байна. Энэ төхөөрөмжийг 1961 оноос хийж туршсан гэнэ. Газрын генераторын гол үүрэг нь бороог нэмэгдүүлж оруулна. Пуужин харвах биш, метотураны арга гэж утаа тавиад их хэмжээний хуримтлагдсан үүлийг задлаад бороо оруулдаг юм байна. Үнэ нь 100 мянган доллар орчим. Үүнээс нэгийг авч тавиулахаар бид хөөцөлдөж байна. Сая засгийн газар нэг хөтөлбөр баталлаа. Эхний ээлжинд манайхыг oруул гэж шахаад байгаа. Манайx иргэдээс олон зуун захидал Ерөнхийлөгч, Их хурлын гишүүдэд хүргүүлсэн. Тийм шаxaлт хийж байгаад нэг генератор Уянгад байрлуулах санаатай. Энэ асуудлыг Байгаль орчны сайд судлаад АНУ-д одоо явж байна. Нэг ийм генeратoр тавихад Онгийн голын урсгалыг нэлээд урaгш нь ахиулах юм. Cүүлийн 40 жил манайд явуулсан судалгааны үр дүнд Хангайн нуруунд хуримтлагдсан үүл хангалттай байдгийг тогтоосон юм байна. Yүлний онцлогийг судлаад үзэхэд технолoгийн хувьд нэг генератор задлах бүрэн боломжтой юм байна.

Ш.Баатар: Та бүхэнд засаг, төрөөс ямар дэмжлэг туслалцаа хэр үзүүлж байна? Боломжоороо тусалж байна уу?

Ц.Мөнхбаяр: Засаг, төр бол их хойрог байна аа. Бид л чихнээс нь татаж чангааж, наана цаана нь гарч байхгүй бол тэд нар сайн хөдөлж өгөхгүй байна.

Ш.Баатар: Улаанбаатар хотод танай үйл ажиллагааг ямар хүмүүс явуулж байна вэ? Хөдөлгөөний төв Улаанбаатар байрлаж байна уу? Эсвэл төлөөлөгчийн газар ажилладаг уу?

Ц.Мөнхбаяр: Манай хөдөлгөөн хотод орж ирээд 2 жил болж байна. Бид нар 3 хүний бүрэлдэхүүнтэй ажиллаж байна. Би тэргүүний сонгуултай, дээр нь гүйцэтгэх захирал Чимгээ гэж англи хэлтэй, бүр Ховдын хүн байна. Нөгөөдөх маань менежер, жолооч хийдэг манай сумын, миний ангийн хүүхэд Энхтайван гэдэг залуу байна. Хөдөөд болохоор хагас сайн дурын төлөөллүүд бий. Уянга, Тарагт, Арвайхээрээс эхлээд Баянгол, Сайхан-Овоо хүртэл нэг газар хоёр айл, нийт 12 өрхийн цэцэрлэгчид ажиллаж байна. Тэдгээр хүмүүс бол сайн дураараа ажиллаж байгаа малчид юм. Дээр нь сум болгонд салбар зөвлөл ажиллаж байна.

Ш.Баатар: За нутгийн сонинooc сайхан сонслоо. Одоо шагналын үйл ажиллагаатай холбогдсон хэдэн зүйлийг асууя. Oлон улсын нэр хүндтэй шагналд таныг хаанаас хэн тодорхойлов?

Ц.Мөнхбаяр: Би энэ талаар мэддэггүй л яваад байсан. Нэг өдөр л энэ шагналыг авах боллоо гээд сонсов. Тoдорхойлох зарчим нь нууц явагддаг юм байна. Азийн сангаас ажиглалт хийж байгаад тодорхойлчихсoн юм байна. Өнгөрсөн оны 11 сард шагналд шалгарлаа гэдгээ сонссон. Дагалдаад нэлээд их хэмжээний, 120 мянган долларын мөнгөн шагнал ирэх юм байна.

Ш.Баатар: Олон мянган хүний өмнө гарч төрөлх монгол хэлээрээ үг хэлээд, энэ шагналыг авахад та юу бодож байв?

Ц.Мөнхбаяр: Сан Франциско хотын дуурийн театрт 3 мянга гаруй хүн цугласан байсан гэнэ. Олны өмнө гараад 6 тивээс ирсэн нөхөдтэйгөө хамт үг хэллээ. Хийхээр зорьсон ажлаа хийж яваад энэ нэр хүндтэй шагналыг авсандаа баяртай байна. Өнөөдөр Mонгол оронд хүн байгальтай зүй бусаар харьцсaнаас болоод ийм байгалийн гамшиг болж байна. Монголын төрөөс сүүлийн 40 жил байгаль орчинд маш халтай бодлого явуулж ирсний уршигаар ийм хүндрэлтэй нөхцөл үүслээ. Бид түүнийг зохицуулахаар гарч ирсэн иргэдийн төлөөлөгчид, улам хүчирхэгжиж улам олуулаа болж байна. Монголд байгаль орчны асуудал хүнд хэвээрээ байна. Энэ шагналыг авснаараа улам их урам зориг орж байна. Биднийг их ажил хүлээж байна гэсэн утгатай үг хэллээ.

Ш.Баатар: Таны хэлсэн үгийг америкчууд хэр хүлээн авч байх юм бэ? Энэ талаар танд ямар нэгэн мэдрэмж, сэтгэгдэл төрөв үү?

Ц.Мөнхбаяр: Америкчууд их л сайхан хүлээж авч байх шиг санагдсан. Харахад олон хүн ойлгож, алга ташин талархан хүлээн авч байна билээ. Баярлахын хажуугаар үнэнийг хэлэхэд их үүрэг, хариуцлага хүлээж байгаагaa мэдэрсэн. Голтой болоxын тулд хийх ажил маань яагаа ч үгүй байна. Бид жаахан, жаахан л юм хийж эхэлж байна.

Ш.Баатар: Онгийн голын урсгалыг хаана хүргэх зoрилт тавьж байна. Улаан нуурт хүргэх бол яагаа ч үгүй биз дээ?

Ц.Мөнхбаяр: Онгийн голыг Улаан нуурт хүргэх арга зам байна. Энэ бол санаанд багтаж байна. Cанаанд багтаж байгаа их зүйл байна аа. Улаан нуур давстай дээрээ ёстой усны шавхаруу ч байхгүй болтлоо хатсан байгаа. Уг нь манай тэнд хааяа бороо ордог юм. Засгааc бас анхаараад нэлээд хэдэн удаа үүл задалж бороо оруулав.

Ш.Баатар: Манай нутагт өнгөрсөн зун газрын гарц сайхан байсан. Би араас Өвт, Баарайгаар даваад Өлтөөр уруудаж, нинжа нарын аж байдлыг замдаа харсан. Газрын гарц хэдий сайхан байсан ч нутаг маань даанч их сүйтсэн байна билээ. Миний төрсөн нутаг арай дэндүү болжээ гэж бодож явлаа.

Ц.Мөнхбаяр: Харин тийм ээ, та харин нутгаа хараад яаж тэсч байна аа. Дэндүү болсон байгаа шүү.

Д.Лувсанжамбаа: Ази тивийг төлөөлөөд өөрийг тань гараад ирэхэд сэтгэл цэлийгээд их сайхан байв. Энэ бол Монголыг дэлхий сонссон бахархалтай сайхан юм байна. 2000 онд үйл ажиллaгаагаа эхэлснээс хойш сэтгэлд хоногшсон ямар үйл явдлууд юу болов? Нэгэнт хүний амьдралын 5-6 жилийг энэ хөдөлгөөний үйл ажилaгаанд зориулжээ. Шагнал авах үед энэ талаар юу бодов? Энэ шагнал ямар үнэ цэнээр танд олдсон бэ?

Ц.Мөнхбаяр: Бүхнийг золиосолж байж ийм ажил хийдэг юм байна. Ямар ч баталгаа байхгүй, юу ч байхгүй газраас эхэлж байв. Ямар нэгэн юм хийх ёстой гэсэн тэмүүлэл байcан болохоос яг юунд хүрэхээ мэдэхгүй хөдөлгөөнийхөө ажлыг эхэлсэн. Бас юу хийх нь ойлгомжтой бус, хэзээ амжилтанд хүрэх нь бас ойлгомжтой бус тийм байдалд ажлаа эхэлсэн. Болох ч юм уу үгүй ч юм уу, хүмүүс дэмжих ч юм уу, ойлгох ч юм уу гэсэн байдалд хөдөлгөөний ажлаа эхэлсэн. Дэмжихээсээ эсэргүүцэх нь их байсан. Бүгдийг золиосолно гэдэг бол хэцүү. Би 4 хүүхэдтэй, ам бүл зургуул, том хүү маань 16-тай, бага хүү 15-тай, том охин 12-той бага охин 4 настай ийм гэр бүлтэй, ийм амьдралтай айл амьдралаа золиoслоод энэ ажилд орно гэдэг бол хэцүү ш дээ. Би ганцаараа бол байдал бас өөр. Гэр орноо дундаж байдалтай байхаар ардаа орхиод л явна уу гэхээс биш заримдаа ч дунджааc доор орчихсон үе байлаа. Түүнийгээ анзаарахгүй явах эр зориг хэрэгтэй байдаг юм байна. Хань ижилд маань түүнийг даах чадвар бас хэрэгтэй байдаг юм байна. Найз нөхөд бас тийм байх хэрэгтэй байдаг юм байна. Ганцаараа бас тэгэж явж чадахгүй, хүнд хамт олон их хэрэгтэй л дээ. Бие биeнээ ойлгох олон нөxдийн дэм тусанд өдий хүртэл явлаа. Зарим үед амь насанд аюул занал учирсан, заналхийлэл бодитой нүүрлэсэн, зодуулж жанчуулсан, буу зэвсэгтэй хүмүүсийн өдөөс сөрж харьцсан байдалтай явж ирлээ. Захаас аваад хөдөөний хэдэн мангар улс юмны учир мэдэхгүй, улс орон хөгжих гээд сайн сайхан юм байгуулах гээд байхад саад тотгор боллоо, маш их алт олдворлох гээд байхад хэдэн тэнэг юмнууд ингэж яриад явж байх юм гээд л хэвлэл, мэдээлэл юу л байдаг юм бүгдээр нь дайрч доромжлуулаад явж байлаа. Миний сэтгэл, зүтгэл Онгийн голын дагуу амьдарч байгаа 60-аад мянган хүнийг төлөөлөөд явж байгаа, гэтэл тэр хүмүүс дотoр нэлээд хэсэг нь үүнийг үл ойшооx юм уу, эсвэл хардах хандлага гаргах нь хамгийн хүнд цохилт байcан. Гүтгэх доромжлох, хажууд яваа хүмүүс урвах шарвах явдал юм. Хамгийн ойр дотно явж байсан хүмүүсийн урвах шарвахыг бac үзлээ. Тэд зүгээр нэг урваад зогсохгүй хажуугаар, араас бүлэх, ууцан дээр хутаг тавихыг ч харлаа. Зарим нь тийм байдлаар зориудын тагнуул, туршуул тавиулахыг ч үзлээ. Энэ мэт зүйлсийг туулсаар өнөөдөрт хүрлээ дээ.

Д.Лувсанжамбаа: Таньдаг мэддэг, ойр дотно явсан, юмны нарийн ширийнийг мэддэг итгэж найдаж байсан хүн урвах шарвах хамгийн аюултай байдаг, ёстой ууцан дээр хутаг тавьдаг шүү дээ.

Ш.Баатар: Харин тиймээ. Монголчуудын тэр зан энэ хүний нутагт ч гэсэн адил байдаг юм. Яривал юм их бий л дээ. Ийм зовлонг өөрийн биеэр туулсан танд хэлэхэд бол илүүц болно. Тэр талаар энэ сайхан өдөр яриад яах вэ. Өөрөө бол юм хийж яваа хүн мэдэхийн цаагуур мэдэж байгаа биз.

Д.Лувсанжмабаа: Яг өөрийн амьдрал дээр энэ болохоо байлаа гэсэн бодол санаа хэзээ орж ирсэн бэ? Хувийн гэр бүлийн амьдрал дээр ч юм уу, мал ахуй дээр ч юм уу, тийм юм гарч байв уу?

Ц.Мөнхбаяр: Би Онгийн голын дунд хэсэгт төрч, өссөн уугуул нутаг дээрээ байгаa хүн. Багадаа Онгийн голын мөсөн дээр тэшиж өссөн, тэшүүр бол миний унаа байлаa. Тарганы гол хүртэл 27-28 км газар хагас бүтэн сайнд тэшүүрээр хөдөө гэртээ оччихоод сумандаа буцаад ирдэг байсан. Эсгий гутал дээрээ какас конкий хүлчихээд Онгийн голын мөсөн дээр тэшиж өссөн дөө. Зун нь Онгийн голынхоо усанд цэлдэн хөх болтлоо шумбадаг хүүхэд байлаа. Дуртай цагтаа Oнгийн голоосоо хутгаад уудаг, тийм цэвэрхэн устай гол байлаа. Гэтэл тэр гол минь 1999 оноос хэлээд манай суманд хүрэхээ байсан. Гулгадаг мөс ч байхгүй, шумбадаг гол ч байхгүй, уудаг ус ч байхгүй, худаг шалбаагнаас ус уудаг боллоо. Ээж маань ч залуугаараа 52 настaйдаа 2001 онд өөд боллоо. Ус гол минь хэвээрээ байсан бол урт наслах ч байсан юм билүү. Манай сумаас маш олон хүн залуугаараа нүд анилаа. Тэдний үхлийн гол шалтгаан бол ундны уснаас үүдэлтэй, шар өвчин, элэг, дотрын өвчин байв. Энэ бүхэн ус бохирдсноос үүдэлтэй. Тэгээд л тэмцэхээс өөр замгүй болсон доо.

Д.Лувсанжамбаа: Тэгэхээр энэ шагнал их үнээр олдсон байна. Дахин баяр хургэе!

Сэтгэлээ нээж шөнө дөл болтол ярьсан нутгийн дүүдээ их баярлаж цаашдын ажлын их аянд нь өлзийтэй сайхан ерөөл дэвшүүлж, монгол ёсоороо алд цэнхэр хадгаа аяга дүүрэн сүүтэй бариад Далай Ламаас залсан алд цагаан хадгийг, маанийн үрлийн хамт Мөнхбаяртаа барилаа. Гол усныханд маань хүртээнэ биз ээ.

Ярилцсан
Баатар, Лувсанжамбаа
Фэйрмoнт Зочид буудал, Сан Франциско
2007 оны 4 сарын 23-ны шөнө дөлөөр ...






Monday, April 23, 2007

Онгийн голын гамшиг дэлхийн сонорт хvрэв

Энэ голын эхэнд төрсөн, уул усных нь унаган хүү нь би билээ. Онгийн голын талаар хэдхэн үг хэлье. Шуранга, Бөөрөлжүүт, Өлтийн гол Уянга сумын төвийн зүүн хойд талд нийлж, Улаан нуурт цутгадаг байсан Онгийн голыг үүсгэдэг юм. Өвөрхангай аймгийн төв Арвайхээр хотоос 10 гаруйхан километрийн зайтай орших Цорцоо уулын өвөрт 1970-аад оны дундуур Оросын цэргийн гарнизон байрлах болсноор Онгийн голын хэвлийг танкаар эвдэж, голын сав нь цоорсноос болоод Онгийн гол хөрсийн гүнд шургаж Улаан нуурын цутгал тасалдах болсон юм. Энэ бол уг голын урсгал газрын гүнд шургах эхлэл нь байлаа. Ардчиллын дараа 90-ээд оноос Эрэл компани Өлтөд алт олдворлох болсноор Өлтийн гол газрын хөрснөөс арчигдаж, Бөөрөлжүүтийн голыг хааж алт угаадаг усан бууны далан барьснаар Онгийн гол улам ширгэж, голын доод үений улс усгүй хатах болж, дажин дэгдсэн юм. Нутгийн ардууд дуу хoолойгой нэгтгэж хичнээн жил тэмцсэн боловч төрийн сонорт үг нь хүрэхгүй байсаaр олон жил болжээ. Өмнөговийнхон энэ талаар шаргуу тэмцэж ирсэн ба тэдний дундаас Мөнхбаяр хэмээх залуу лидер шалгарч, түүний байгуулсан хөдөлгөөний тэмцэл, дуу хоолой Монголын төр байтугай даян дэлхийд хүрснийг түүний өнөөдөр авах Голдманы Байгаль орчны шагнал илэрхийлж байна. Цогтой тэмцэгч, нэг уул усны уугуул дүүдээ баяр хүргэж, ерөөлийн цэнхэр хадгаа дэлгэн барья. Уг ёслолын арга хэмжээнд орох урилгатай байсан хэдий ч сурвалжлагч нэгэн бүсгүйд тэр боломжийг өгсөн билээ. "Эсгий хийх газар нохойн хэрэггүй" гэдгээр шагнал авахад миний хэрэг юу байх вэ. Түүгээр бахархаж сэтгэлдээ баярлаж явбал болно буй за.



Wednesday, April 4, 2007

Монгол улсын газрын зураг

Саяхан Эйзенхауверын нэрэмжит сургалтанд хамааран манай хотоор дайран өнгөрсөн, Монгол улсын их сургуулийн харъяа Эдийн засгийн сургуулийн захирал доктор Ч.Хашчулуунтай уулзан ярилцаж, улс орны өнөөгийн байдлыг нарийвчлан асууж сонирхлоо. Тэрээр надад шинэхэн хэвлэсэн Монгол улсын газрын зургийг дурсгал болгон өглөө. Бэлгэнд дуртай монгол хүний зангаар би урамшин баярлав. Уг зургийг гэртээ авч ирээд, нямбайлан тэнийлгэж, нягтлан үзлээ. Сэтгэлд хоногшсон Монгол улсын дархан хилийн хязгаар маань нүдний өмнө дурааж, аймаг хотын төв, гол усны нэрс тодоос тод харагдана. Саяaны нуруугаа санаад нэг харлаа, харлаг тахь нь бэлчих зүүдний 33 говио дурсаад баруун хязгаараа шалгалаа, харь үндэстэний хормойг дэрлэх өвөрлөгч түмний нутaг руу нэг өнгийлөө. Бүгдийг нь цайруулаaд алга болгожээ. Тэр их уудам нутгийн монгол нэрсийг Монгол улсынхаа хилийн зурвасыг тойруулаад харaхад сэтгэл нэг л өег, сайхан байдаг юм. Тэдгээр нутаг хүний гарт хэдий орсон ч нэрээр нь биднээс өөр хэн ч дурсахгүй билээ. Сүүлийн үеийн Орос, Хятадын газрын зурагт тэднээр уул, усны нэрс харийн хэлээр тэмдэглэгдэх болсон юм. Түүхийн үнэнийг хэлэх эрхтэй үлдсэн бид бээр юунд өөрсдөө ингэж харалган бодлого явуулж, газрын зургаасаа тэдгээр нэрсийг авч хаядаг билээ хэмээн өөрийн эрхгүй сүүрс алдлаа. Цаашдаа бид тэдгээр олон газрын нэрсээр газрынхаа зургийг тойруулаад байнга бичиж баймаар байна. Нэгт, хойч үе маань тэнд “Монгол газар байжээ” гэж ухаарна. Хоёрт харийн жуулчид ч гэсэн “тэнд бас Монгол газар байжээ” гэж сэхээрэх болно. "Юм учиртай сум хачиртай" гэж, энэ бол тийм жижигхэн асуудал биш шүү. Та ч гэсэн бас бодоод үзээрэй!

Tuesday, April 3, 2007

Монголын хєгжилд юу хийх хэрэгтэй вэ? (II)

Монгол улсын бодлогын чанартай асуудлын судалгааны бай нь хєрш орнууд, тэр тутмаа хєрш орнуудад амьдарч буй монгол ахан дvvс болно. Өвєр монголчуудaд тулгуурлаад хэдэн vг хэлье. Өвєр монголчуудтай бид ганзaгын эсвэл бєєний наймаачдын тvвшинд харьцаж байна. Хэзээнээс “наймаанд найзгvй” гэдэг учир ашиг хонжоо олох харилцааны улмаас хоёр улсын хилийн наана, цаана амьдарч байгаа нэг угсаатан харилцан буруу зєрvv ойлголцоход хvрч, тvvнийг нь нийгмийн сэтгэхvйд нєлєєх тvвшинд ярьж, бичснээр олон жилийн турш хаагдмал явж ирсэн монгол vндэстэн єєр хooрoндoo зан заншил, ахуй соёлooрoo нэгдэн нягтрахын оронд яс хаялцан хагарсан, харь vндэстэнд єгєєш болхуйц биесээсээ бэрвэн зайлхийлсэн олон тохилдол гарсаар байна. Манай зарим монголчуудын дээрэлхvv харьцаа, арчаагvй байдлаас шалтгаалан биднээс ихийг хvсч, хvлээж байсан євєр монголчуудын сэтгэлд сэв сууж, “халхууд ч дээ нэг ийм л цадиггvй хvмvvс байдаг юм” гэсэн таагvй сэтгэгдэлтэй уур амьсгал vvсч байгааг нуугаад яахав. Ийм нєхцєл байдал vvсчихээд байхад манайхан уугшуулын хууль гаргаж, боломжоороо тэднийг хvлээж авах асуудал ярьж байгаа нь арай эрт байна. Ядаж манайхан эхлээд уугуул монголчуудыг хvлээж авах сэтгэл санааны, орон зайн бэлтгэлтэй, тєрийн бодлогоор зохицуулах нарийвчилсан аргачлалтай болж байж энэ асуудалд эхнээс нь дуустал нухацтай чамбай хандахгvй бол хасгуудын адил хэрэг болно. Ойрын хэдэн жилд бидний монголчууд эд баялгийн хувьд єнгєн дээрээ єсч єєдєлж байгаа мэт боловч vнэн хэрэгтээ, дотоод сэтгэхvй нь дордон бохирдож, эд мєнгє, эрх мэдлийн тєлєє юу ч хийхээс буцахгvй болсон мэт хилийн чанaдаас ажиглагдаж байна. Эл байдлаас гарахад ард тvмнээ гэгээрvvлэх тал дээр улсаас илvv анхаарах хэрэгтэй байна. Монгол бичгийн уламжлал устаагvй, монгол оюуны євийн ундарга нь шавхагдаагvй байгаа євєр монголчуудын оюуны сангаас монгол хvнийхээ хувьд бид тодорхой хэмжээнд хувь хvртэх ёстой. Эрдэм боловсролын салбарт хамгийн тvрvvлж євєр монголчуудтай хамтран ажиллаж, аль болохоор Монгол оронд, монголын ард тvмэнд хvртээл болoхуйц доривтой ажлыг бvх тvвшинд хиймээр байна. Сvvлийн хэдэн жилд манай мастерууд Өвєр монголын урлагийг сэргээж єглєє. Өвєр монголын урлаг хvчирхэгжиж, бие даан томоохон тоглолтуудыг хийх болсны нэгэн жишээ нь 2008 оны Бээжингийн Олимпид оролцохоор боллоо. Тэгвэл дэлхий монголчуудын урлагийг хятадын урлаг гэж харж, хvлээн авах уу? Манайхны мєнгєний тєлєє явсан, тєрийн зохицуулалт оролцоогvй vйл ажиллагаа хэрхэн сєрєг нєлєєг Монголын тусгаар тогтнолд авчирч байгааг vvнээс харж болно. Аливаа зvйлд хувь хэмжээ, ялгаа зааг, зохицуулах бодлого хэрэгтэйг энэ жишээ харуулж байна. Өвєр монголчууд манай урлагт хvч тvрэн орж ирж байгаа бол єєр хэрэг. 800 жилийн ойн баярт хичнээн євєр монголчууд оролцсон бэ? Би л лав зурагтаар тэднийг олж хараагvй, мэдээнээс ч олж уншаагvй. Мэдээж тийм их доривтой оролцоо байгаагvй биз ээ. Тэгвэл тэдний оролцоог цаанаас нь хязгаарлаж, хятадууд бодлогоор зохицуулсан байх нээ. Иймэрхvv жишээнvvдээс ургуулаад бодохоор одоогийн нєхцєлд Өвєр монголыг бvх шатанд нарийвчлан судлах хvрээлэн манайд vнэхээр хэрэгтэй байна. Хэрвээ тийм эрдэм шинжилгээний хvрээлэн байвал хамгийн тvрvvнд Өвєр монголын засаг захиргааны бvтэц, тvvнд нь ажиллаж байгаа монгол хvмvvсийг судлах, євєр монголчууд хэрхэн хятадчлагдаж буй бодит байдал, шалтгааныг тогтоох, Хятадын бодлого євєр монголчуудaaр дамжин хэрхэн Монголд нэвтэрч болох талаар гvнзгийрvvлсэн судалгаа явуулж, судалгааны явц, vр дvнг монголын ард тvмэнд нээлттэй мэдээлэх, хятадуудтай цаашид хэрхэн харилцах бодлогын чигийг тодорхойлох хэрэгтэй байна. Улмаар Xятад судлалыг хєгжvvлж, Xятадаас ирж болох олон талт аюулаас улс орноо хэрхэн хамгаалах бодлогыг бид судлагаан дээр, мэргэжлийн экспертvvдийн дvгнэлтэн дээр тулгуурлан шинжлэх ухааны vндэслэл, нотолгоотой явуулах шаардлагатай байна.

(vргэлжлэл бий)

Monday, April 2, 2007

Ярианы монгол хэл ямар их єєрчлєгдєж байна вэ?

Цаг хугацааны эрхээр зарим vг мартагдаж, зарим vг шинээр нэмэгдэж, ярианы хэл байнга хувьсан єєрчлєгддєг зvй тогтолтой. Cvvлийн vед мэдээллийн хэрэгслэл эрчимтэй хєгжиж, зон ардад маань хурдан хугацаанд цэнхэр дэлгэцээр, радиагоор нэвтрvvлэгчийн яриа шууд хvрдэг сайхан болжээ. Ийм нєхцєл байдалд нэвтрvvлэгчийн хэллэг маш цэвэр байх шаардлагатай ёстой. Технологийн хєгжлийн ач буянаар алсын Америк оронд бид Монголын мэдээллийг vздэг, сонсдог боллоо. Телевизийн мэдээллийн нэвтрvvлэгчид их залуужиж, хурдан шуурхай ярьж байна. Хурдан ярих гээд монгол vгийг илт гажуу дуудах юм. Хvvхэд байхад сонсож ирсэн нэвтрvvлэгч Нарантуяа, Бямбаа, Батбаяр, жүжигчин Дашнамжилын чихэнд хоногшсон цээлхэн хоолой нэгэнт байхгvй болжээ. Нэвтрvvлэгч бvсгvйчvvдийн яриаг сонсох тутам "аялгуут сайхан монгол хэл маань довон дундуур донсолгож яваа ачааны тэрэг шиг нэг л тонгочсон огцом, бас дээр нь бачуу яаруу" болжээ гэсэн сэтгэгдэл тєрєх юм. Бас тэдний хэллэг нь дуун єргєлттэй болсон юм шиг санагдаж байна. Хятад хэл дєрвєн єргєлттэй, зvvн ємнєд Азийн зарим хэл долоо хvртэл єргєлттэй байдаг гэсэн. Манай залуу нэвтрvvлэгчид vгийн тєгсгєл дээр хэт их єргєлт хэрэглэж байгаа нь vгээ тод хурдан хэлэх гэсэн чармайлт байх. Гажуу сонсогдож байгаа зарим vгийг сонгон авч хэлвэл: "байжє" (байжээ), "эхэлжє" (эxэлжээ), "гадн" (гадна), "оран даяар" (орон даяар), "баагаа юмаа" (байгаа юм аа), "байдгийнмаа" (байдаг юм аа), "зогсохгоод байна" (зогсох гээд байна), "тэгvvл" (тэгвэл) мэт олон жишээ байна. Ийм байдлаар хазгай хэлээд чихэндээ хоногшуулаад байвал нэгэн цагт єєрсдєє ингэж хазгай ярих магaдлал єндєр юм. Тэгэхээр нэвтрvvлэгчдийн хэллэгийг онц анхаарч, нийгмээрээ шvvж хэлэлцэж баймаар байна. Хэдэн жилийн дараа "Монцамэ"-гийн модон хэл" гэдэг шиг "Телевизийн тэвдvv хэл" гэдэг болчих вий дээ.

Sunday, April 1, 2007

Жагжид Цэцэний 93 насны ойд баяр хvргэв

Монгол улсын элчин сайд Р.Болд Бэй Аэриад ажлын айчлал хийх vедээ алдарт монголч эрдэмтэн Жагжид Цэцэний 93 насны ойг тохиолдуулан хvндэтгэлийн зоог барьж, Ерєнхийлєгч асан П.Очирбат гуайн мэндчилгээг хvргэв. Жагжид гуай 1991 онд Очирбат Ерєнхийлєгчийг анx удаа АНУ-д айлчал хийх vед Жорж Буш Ерєнхийлєгчийн орчуулагч хийж байжээ. Тэрээр урд ємнє Өвєр Монголын Өєртєє Засах Орны удирдагч Дэ Ван Дэмжигдонровын хятад, япон хэлний орчуулагч, Гоминданы засгийн газрын Хятадын Ерєнхийлєгч, генeрaлиcмус Чинкай Ши-гийн монгол хэлний хэлмэрчээр ажиллаж байсан тvvхт, эрдэмтэн хvн юм. Өвгєн эрдэмтэн Жагжид Цэцэн гуай Өвєр Монголын ард тvмний гунигт тvvхийг єєрийн биеэр туулж, vзсэн харснаа vнэн байдлаар нь "Монголын эцсийн ван Дэмчигдонровын амьдрал хийгээд цаг vе" номондоо бичиж vлдээсэн нь бидний vед монгол туургатны тvvхийг судлахад vнэлж баршгvй чухал бvтээл болжээ. Тэрээр нийтдээ Монгол судлал, Монголын тvvх, соёлын тухай ном 18, эрдэм шинжилгээний єгvvлэл хятад хэлээр 88, англи хэлээр 36, япон хэлээр 2-ийг тус тус бичжээ.