Thursday, October 21, 2010

Монгол Улсад суугаа АНУ-ын элчин сайдтай уулзав



Өнөөдөр Кальфорн мужийн Сан Хозе хотноо гарч буй Чингис хааны үзэсгэлэнг Монгол Улсад суугаа АНУ-ын элчин сайд Жонатан Эдлтон гуай ирж үзлээ. Уг үзэсгэлэнг зохион байгуулагчдын нэг зураач, баримaлч Нацагийн Ганхуяг ах намайг элчин сайдад музейн үзмэрүүүдийг тайлбарлаж өгөхийг хүссэн тул Жонатан Эдлтон гуайг дагуулан бүх үзмэрийг эргэж тайлбар хийж өглөө. Жонатан Эдлтон гуай эгэл даруу энгийн нөхөрсөг яриатай, хүний асуултанд товч тодорхой чамбай хариулдаг, зэгсэн боловсролтoй, Америкийн төрийн ухаантай дипломат хүн байна. Хоёр цаг орчим ярилцсаны эцэст түүнийг Монгол оронд, монголчуудад элгэмсэг дотно хайртай, Монголын түүхийг эрхэмлэн хүндэтгэдэг нэгэн болохыг олж мэдлээ. Жонатан Эдлтон гуайн хэлж ярьж байснаас ой тойнд бууж үлдсэнээс товч сийрүүлэн хэлье.

"-Би Ази, Европын олон орноор явж ажиллаж үзсэн. Миний явсан газар бүрт л монголчуудын ул мөр үлдсэн байсан нь надад их гайхалтай санагдсан. Монгол улс нь Орос, Хятад зэрэг
их гүрнүүдийн хажууд байгаа жижиг улс. Жижиг улс том гүрний хажууд зэрэгцэн оршиж болдгийг харуулсан бодит жишээ болох юм. Монголчууд бол гайхалтай түүх, соёлтой ард түмэн. Би "Алтайн магтаал" сонсох их дуртай. Америкчууд бид монголчуудын дунд, монголчууд америкуудын дунд орж ажиллах нь зүйтэй гэж би үздэг." гэх мэтээр Монголын талаар их өөриймсөг ярьж байлаа.

Монголын их гүрний Яса хуулийн танилцуулгыг үзэж байхад нэг ийм тайлбар хийсэн билээ. "-Монголчууд морин дэл дээр цаг хугацааг ихэнхдээ өнгөрөөдөг байсан тул хуулийг нарийн нягтлан тунгааж, аль болохоор богино хэллэгээр бүх хүнд ойлгомжтой байхаар бодож боловсруулдаг байжээ. Жишээлбэл нэгэн хуулийг би танд хэлье. Энэ бол татварын хууль юм. Америкт хүн үхэх, татвар төлөх хоёр үнэн гэж хошигнон хэлдэг шүү дээ. Тэгвэл Монголын татварын хууль ийм байсан байна. Хэрвээ иргэн хүн татвар төлөхгүй бол хөрөнгийг хураана. Хөрөнгө үгүй бол хүүхдийг авна. Хүүхэд үгүй бол эхнэрийг авна. Энхэр үгүй бол толгойг авна ." гэдэг байжээ хэмээн хэлсэн юм. Монгол цэргийн сэлэм, хуяг дуулга, эмээл, дөрөө зэргийн нарийн тайлбар хийж өгсөн.

Америкийн хятад иргэдэд зориулан хятад хэлээр гардаг Цинтао /Одны Арал/ хэмээх сонины сурвалжлагч хятад бүсгүй элчин сайдыг Монголын соёлд хайртай гэж хэл
сний дараа "-Та тэгвэл монгол хэлээр ярих уу?" гэж ороож асуухад нь "-Би монгол хэл мэдэхгүй. Харин та хөрш орныхоо хэлээр сайн ярих уу?" гэж хариу асуугаад таг суулгаж байна. Цахиурын хөндийн талаар намайг ярингуут "-Одоо саналаа. Цахиурын хөндийн талаар монгол сэтгүүлд ярилцлага өгсөн хүн өөрөө байна шүү дээ. Зураг нь яг мөн байна." гэж хэлэв. Их гярхай, мөн газар дээр нь хурдан шийдээд хариу барьдаг хурц ухаатай хүн байна даа.

Элчин сайд яриаг минь ихэд анхааралтай сонсч байсан тул чин сэтгэлээсээ тайлбар хийж өгөхийг би ихэд хичээнгүйлсэн билээ. Жонатан Эдлтон гуай бол миний уулзсан Монголд суугаа АНУ-ын хоёр дахь элчин сайд байв. Маргааш энэ эрхэм хүний яриаг Бөркелей дэх Кальфорны их сургуулийн Зүүн өмнөд Ази судлалын хүрээлэн дээр очиж сонсоно оо.


Monday, October 18, 2010

Монголын уртын дуу, хөөмийн талаар хятадууд


Би хагас бүтэн сайнд боломж л гарвал Бөрклэй дэх Кальфорнын их сургуулийн номын сангуудад сууж, Хятаны талаар судалгааны ажлаа хийж, жаахан ахиулдаг зуршилтай юм. Хэрвээ ажлын өдрүүд бол ажлаа тараад холгүй орших Станфордын их сургуулийн номын сангуудад шөнө дөл болтол сууна. Сайн санаатай, сурах гэсэн хүнд ямагт тусалж байдаг өвгөн буурал профессоруудын буянд эдгээр сайхан сургуулиудын номын сангийн босгыг алхах завшаан олдон нь өчүүхэн надад асар их сэтгэлийн болоод ном эрдмийн тус дэм болж байгаа тул чадлын хэрээр би “эзэн хичээвэл заяа хичээнэ“ хэмээн хичээнгүйлдэг юм. Энэ бол монгол хүн бүрт олдоод байхааргүй ховор завшаан гэдэгт маргах хүн гарахгүй биз ээ. Миний судалгааны ажлыг гараас гарсан эсэхийг хүмүүс сэтгэл догдлон асууна. Зарим нь сонирхож унших, зарим нь гоочилж шүүмжлэх, зарим нь судалгаандаа ашиглах гээд олон санаа явж буй байх аа. Надад удаан хийх олон шалтгаан бий. Нэгт би мэргэжлийн биш, хоёрт би ажил хийж сурангаа ном бичиж байгаа, гуравт ихэнх материал дундад эртний хятад хэл дээр гээд унасан бөхийн шалтаг олон тул миний гараас нэг л сайн чанартай эд гарч өгөхгүй дуншаад л байна.

Энэ хагас бүтэн сайн өдөр Сан Францискод бороотой сэрүүхэн байсан тул Бөрклэйд ирж номын санд цагийг нөхцөөж, идэх уухыг умартан олон зузаан номын хуудсыг хүсэл мөрөөдөлдөө хөтлөгдөн эргүүлж, зарим нэгэн тэмдэглэл хийж суунгаа сэтгэлийн жаргалыг дангаар эдлэв. Нэг мэдэхэд гадаа харанхуй болж од мичид тэнгэрт түгжээ. Толгойгоо сэргээж, мэдлэгээ сэргээх зорилгоор Банкрофт хэмээх төв номын сангийн уншлагын саруул том зааланд орж, шинэ сэтгүүл гарчиглав. Энэ уншлагын заалны тааз өндөр, уран нарийн хийцтэй тул нүдний чилээг гаргаж, хааяа адар ширтэхэд нэг л сайхан, сэтгэл уучирдаг юм. Энэ удаа би урд хөршийн 59 дэх жилдээ гаргаж буй Өнөөгийн Xятад хэмээх өнгөт сэтгүүлийн хуудсыг имэрч, зургийг тайшааж, гарчиган дээгүүр хараагаа гүйлгэж аль нэгэн сонирхолтой материал олж уншихаар тэмүүлэв. 2010 оны 4 сарын дугаарын 72 дугаар хуудсанд “Умартын нүүдэлчдийн гайхамшигт уртын дуу” гэсэн гарчигийг ногоон толгодын наанa хуур татах монгол хүний эрхэм дүрийн хамт олж өөрийн эрхгүй хараа тогтоож хөмсөг буулгав. Сэтгүүлийн хоёр нүүр бичсэн энэ нийтлэлийн гол утгыг сийрүүлэн хэлье. Хятадын умартад нутаг олон мянган жил нүүдэллэн ирсэн монгол түмэн бол өөрийн өвөрмөц хэл соёлтой, тэдний ихэнх нь Өвөр Монголд аж төрөх ба Шинжаан, Хөхнуур, Гансу, Шинэн, Лияонин, Хөлөнбуйр мужуураар тархан суудаг гэжээ. Уртын дууны саруул цээлхнийг шагшин магтаад, уртын дуу нь хөөмийтэй нийлэхээрээ юунаас хосгүй сайхан урлаг болдог гэнэ. Уг зохиолчийн хэлснээр хөөмий бол Шинжааны монголчууд, Шилийн голын монголчуудын дунд эртнээс дэлгэрсэн хосгүй урлаг ажээ. Энэ урлагийн хүчинд монгол хүн ботгоо голсон ингийг богино хэлбэрийн уртын дуугаараа уяраадаг гээд Ингэний нулмис киног жишээ татсан байна. Хятадын төрөөс энэ сайхан урлагийг өмгөөлж хамгаaлахын тулд ЮНЕСКО-д уртын дуу, хөөмийг сэтгэл гарган бүртгүүллээ гэжээ.

Хятадууд бусдын соёлыг луйвардан ЮНЕСКОД-д өөрийн нэр дээрээ бүртгүүлж, монголчуудын эсэргүүцэлтэй тулгарч, дэлхийн түвшинд нэр хүндээ муутгаснаа ийнхүү хайцаалан цайруулах гэж оролдсон байна. Хачирхалтай нь умарт зүгт Монгол улс оршин тогтнож байгааг нэг үгээр дурдаагүй мөртөө Монгол улсын иргэн хүний бүтээсэн Ингэний нулмис киног ичих юмгүй дахиад л луйвардсан байна.

Зах зээлийн чөлөөт харилцаанд орсны дараа урд хөршид очиж амьдрал ахуйгаа дээшлүүлэх гэж манай урлагийнхан ихэд чармайж, тэдэнд хөөмий зааснаар огт үндэс суурьгүй газар хөөмийг хөгжүүлж энэ урлагаа их хятад алдсан нь үнэн. Өвөр Монгол хэдий алтан ургийн тасархай алаг махны хэлтэрхий ч туурга тусгаар бол танай манай гэдэг ёс үйлчилдэг энэ хорвоод хүний миний гэдгийн зааг бас баймаар юм. Эл байдалд өвөр монголын урлагийнхан ч гэсэн дэндүү ухамсаргүй, хятаддаа зулгуйдан хандсан байна. Урлаг соёлын дээл хувцсаа тэдэнд зарснаар Монгол улсын онцлогтой ардын язгуур урлагийн хувцас цөм Xятадад шилжжээ. Одоо өвөр, ар монголын урлагийн хувцас усны дусал мэт адил болж ар өврийн, ах захын, туурга тусгаарын ялаа огт гээгдсэн байна. Энэ бол цаанаa их гүрний идэх бодлого хамт явагдаж байгаагийн нэг илрэл мөн. За бидний монголчууд өнөө маргаашийг харж хэдэн төгрөгний хойноос явсны хариуд их зүйлийг урд хөршид ийнхүү алдaж байна. Бодох цаг үнэхээр ирсэн ажигуу. Цаашид монгол гэсэн эрхэм сайхан өөрийн өв соёлын онцлогоо (identity) алдах асуудал улам гаарах янзтай. Монголчууд минь ээ, эх соёлоо хамгаалах, өөрийн болгон баталгаажуулан дэлхийд түгээхийн тулд эв нэгдлийг эрхэмлэж хамтран ажиллах цаг болжээ гэж би үзэж байна.

Tuesday, October 12, 2010

Чингис хаан украин гаралтай болсон тvvх



Чингис хааныг япончуудаас гаралтай гэсэн домогт хэн ч итгэдэггүй тул тэд дотроо яриад тэгсгээд ичмэглээд л намддаг. Хятадууд бол монгол үндэстнийг тэр чигээр нь нэг төрлийн хятад болгоод Чингис хааныг өөрийнхөө суут хаан гэж хэнээс ч ичихгүй дэлхийд зарлана. Харин казакууд бол Чингис хааныг арай өөр маягаар өөрийн болгоно. Тэд эхлээд өөрсдийгөө монголчуудын дунд явсан нэг түрэг аймаг гэж үзнэ. Тэр нь бараг ортой байх. Тэр үедээ казакын баатар Чингис төрсөн, яагаад гэвэл нэр нь Тэмүжин гэсэн түрэг үг гээд эзэн хааныг маань олзлохоор дайрна. Хэрвээ казакууд өөрсдийгөө монгол гэж үзвэл Чингис хаан тэднийх байх нь гарцаагүй. Гэтэл тэгэхгүй нь харамсалтай.

Саяхан Станфордын их сургуулийн номын санд ном хайгаад явж байтал Киевын Исаакын хүү Чингис хаан (Чингисхан - Сын Исаака Киевского) гэсэн номтой таараад жаахан гайхснаа сонирхоод зээлж аваад гарлаа. Зав чөлөөгөөрөө уг номын хуудсыг хааяа эргүүлж байна. Энэ номыг Украины Александр Синухов гэдэг зохиолч 2005 онд хэвлэжээ. Номын гол агуулга нь бүдүүлэг нүүдэлчин монголчууд төрт улс байгуулаад явах чадвар ухаан тутмаг байсан. Харин төр улсаа мандуулж явсан цэвэр славяни үндэстнээс талын нүүдэлчдийн дунд ухаантай еврей хүн очоод их гүрэн байгуулсан. Чингис хаан нь еврей удмын хүн гэжээ. Батлах гэж оролдсон нь Дува сохор бол Библид гардаг Давид гэнэ, Есугей (Есүхэй) бол Исаак гэсэн нэрийн уравсан дуудлага гэнэ. Энэ мэтээр Чингис хааныг Киевын хаад Исаакын удмын хүн болох талаар олон таамаг холбож нотлох гэж оролджээ.

Энэ бол нэгэн талаас нь харахад инээдэмтэй байж болно. Харамсалтай нь монголчуудыг дорд үзэж доромжилсон их оросын дээрэнгүй үзэл суртал нэвт шингэсэн ийм ном хэвлэгдэн гарч, дэлхий дахинаа тархаж, улмаар дэлхийд алдартай Станфордын их сургуулийн номын сангийн хойморьт тухлан заларч байна. Америк хүмүүс энэ номыг олж аваад судлаад энэ онолд итгэж элдэв юм болохгуй нь лавтай. Гэхдээ монголчууд биднийгээ энэ эрхэм зохиолч удам судраар нь даажигнан тохуурхаж байгааг сэтгэлдээ тунгаан бодох хэрэгтэй л байна даа.


Monday, October 11, 2010

Шинэ нийтлэл

Америкийн боловсрол сайтай хүмүүс ихэнх мэдлэг, мэдээллийг унших замаар олж авдаг. Тэд ер нь болж л өгвөл, боломж л гарвал юм уншиж байдаг хүмүүс. Нэгэнт дотор нь торжигнож, тогоонд даржигнаж яваа тул аль болохоор чөлөөт цаг гарвал би бас тэднийг дуурайгаад уншихийг хичээнэ. Зурагт бa радиогоор сонссон зүйл амархан тогтдоггүй, гол шалтгаан нь тухай мэдээлэл хэт хурдан, хүний ой санамж тогтоох чадвар удаантай шууд холбоотой юм. Хүн юм уншихад хурд арай удаан учир ой тойнд уншсан зүйл хоногшиж үлдэнэ. Аливаа мэдлэг, мэдээллийг уншихдаа уламжлалт ном, сэтгүүлээс унших нь илүү тогтоц сайтай юм шиг санагддаг. Учир нь хүн удаан хугацаaгаар номын хуудас ширтэх боломжтой тул хэвлэсэн ном сэтгүүл сонин нь дэлгэцээс илүү нүдэнд тохиромжтой бас тогтоцтой ажээ. Ном сэтгүүлийг номын санд эсвэл номын дэлгүүрт харах нь анхаарал, тогтоц сайтaй байна. Харин сонинг өглөө оройн цагаар гэртээ тухлаад гарчиглан харах нь их тохиромжтой. Миний хувьд гадуур салхинд алхах зуураа номын дэлгүүрт ороод сэтгүүл гарчиглах их сайхан байдаг юм.

Саяхан нэгэн өдөр би Бордерз номын дэлгүүрт ороод Нью Йоркер сэтгүүлийн 10 сарын 4-ний дугаарыг гарчиглаж байтал "Дараачийн дүр" (The next Reincarnation) гэсэн гарчигтай Далай ламын тухай том хэмжээний нийтлэл гарсан байна. Тэр нийтлэлийг эхнээс нь 4 хуудас уншаад гарлаа. Тэр уншсан сэдэв дотроос нэгэн зүйл анхаарлыг минь их татаж элдвийг бодогдуулж сэтгэлийн гонхийг минь ганхуулж орхилоо.

70-аад оны дундуур Далай Лам Америкт морилохдоо Үйл олноор аймаглан устгах аллагаас (Holocaust) амьд гарч чадсан зохиолч Элей Вэйзл хэмээгч еврей хүнтэй уулзаад ингэж хэлжээ. "-Таны бичсэн ном зохиолтой урд өмнө би тааралдаж байсан юм. Таны бичсэнээс би еврeй нар хоёр мянган жилийн өмнө эх нутгаа алдсан гэж мэдсэн. Би эх орноо алдаад дүрвэгсдийн амьдралд хүрэх гэж их замыг тууллаа. Ингэхэд та нар өдий болтол хэрхэн тэсч үлдэж чадсан бэ? Энэ талаараа надад хэлэхгүй юу" гэжээ.

Вэйлз авхай бодолхийлснээ ингэж хариулжээ. "-Бид нар эх нутгаа алдахдаа Ируслимээс алт мөнгө, эд хогшил юу ч авч гарсангүй. Нэгт, бидний еврeй хүн бүр нэг жижиг номыг авч гарсан ба одоо тэрнийхээ хүчинд амьд явна. Хоёрт, бид олон орон дамжиж бадар барин явахдаа хоорондоо эв нэгдэлтэй байж, хаа явсан газраа бие биенээ татаж тэтгэж явлаа. Гуравт, бид бахархах сайхан түүх дурсамжийг бүтээж чадсан. Энэ бүхэн өдий болтол биднийг тэсч үлдэхэд тусалсан болов уу даа" хэмээн ярьжээ.

"-Ухаантай хүний яриа лут юм аа. Бидний монголчууд бахархах сайхан түүхийг бүтээсэн, олон зуунаар тэмцэж ирсний хүчинд өөрийн эх оронтой үлдсэн. Харин тэгтэл бид нар монгол хүн нэг нэгнээ татаж дэмжиж явдаг билэв үү. Зургаан түмэн монголчудын 5 түмэн нь шороон түмэн хятадын дунд үлдээд нэгэн жарныг туулахад хэрхэн амархан уусч байгааг бид огт мэдээгүй юм шиг. мэдэхийг хүсэхгүй байгаа юм шиг таг чимээгүй явах юм. Яасан ч аминчхан улс байдаг юм бэ бид чинь. Еврeй нараас сурах юм их байна аa" гэсэн бодол орж ирлээ. Энэ бол өчүүхэн надад юм уншихын амт шимтийг мэдрүүлсэн нэгэн нийтлэлээс орж ирсэн нэгэн бэсрэг санаа юм шүү. Би болж л өгвөл юм унших дуртай. Мэдлэг бол цаг хугацааны уртад дуслын төдийгөөр нэмэгдэн аривждаг жамтай эд юм. Залуус минь ээ чөлөөт цагаа унших, боловсроход зориулж, өөрийн ухааны ертөнцөө улам тэлээрэй гэх хүсэх байна..

Wednesday, July 14, 2010

Энэ жилийн наадмын тухай миний бодол


Харь оронд суусан он жилүүдэд улсын баяр наадмаа интернэтээр л үздэг зуршилтай болсон билээ. Ойрын жилүүдэд интернэтийн технологи улам сайжирч, баяр наадмаа бараг Монголдоо гэртээ тухлан суугаад үзэж буйн адил цаг үе сайхан болжээ. Манай мэдээллийнхний дуранд өртсөнөөр их наадмаа үзсэн миний бие өөрт төрсөн хэдэн саналаа энд дурдан хэлье.


Монгол наадам маань бороо хуртай зуны дэлгэр цагаар бөх нь таавар эвдсэн, сур нь шинэ аварга төрүүлсэн, хурдан хүлэг нь эзнээ баярлуулсан бузгай сайхан баяр болжээ. Гадныхан ч наадам үзэхээр олноор ирсэн нь илт харагдав. Наадмын нээлт, хаалт сайхан болон өнгөрч байна. Энэ жилийн наадам өнгөлөг сайхан байна даа гэсэн сэтгэгдэл төрлөө.


Энэ жилийн наадмын нэгэн онцлог бол наадмын урд өдөр хийсэн Төрийн хүндэтгэлийн тоглолтын чанар чансаа илт сайжиржээ. Дорнын соёлтой Наран улсад удсан надад япончуудын адил ихэд хичээнгүй чанараар урлагийнхан маань эв эетэй оролцож, сайн бүхнээ дэлгэн харуулахыг сайтар зорьжээ. Өрнө дорнын хөг аялгууг донжийг нь тааруулан хоршуулсан нь үнэхээр сайхан байлаа. Энэ байдлаа цаашид хадгалж уран бүтээлдээ улам их амжилт гаргавал манай монголчууд сонгодог агаад ардын урлагаараа дэлхийд томоохон байр суурь эзлэх шинжтэй. Дуучин Төмөрбаатар гуайг хүндэтгэлийн тоглолтонд оруулсан нь ихийг бодогдуулав.


Наадмын бас нэгэн онцлог нь үндэсний өв соёлоо дээдлэх гэсэн бодол эрмэлзлэл монгол хүн бүрийн сэтгэл зүрхэнд багтаж байгаа нь нэн бахархалтай. "Дэлхийд ганцхан миний монгол наадам" гэдэг үг их сайхан сонсогдож байв. Наадмын талбайн гадна монгол бүжгээ чөлөөтэй бүжиглэж байгаа нь сайхан харагдав. Энэ бол соёл түгэн дэлгэрэхийн нэгэн хэлбэр. Монгол дээлээрээ гоёсон нь нэн олон байлаа. Өнгө алаглаж, үнэхээр наадмыг чимэх шиг болсон байна. Өмсдөг дээлийг нь, өдөр тутам хэрэглэдэг соёлыг нь, цэнгэлийн манлай баяр наадмыг нь харийнхан нэр дээрээ бүртгүүлэх гээд байгаа өнөө үед монгол хүн бүр түүнийгээ хайрлаж хамгаалах хармын сэтгэлтэй бололгүй яахав.


Энэ наадмын бас нэгэн онцлог нь наадамчин олны хувийн соёл жаахан дутаж, ахуй орчноо хогоор бохирдуулсан явдал байлаа. Энэ бол нэг өдөр сураад хэвшчих амархан дадал зуршил биш л дээ. Сэтгэл зүтгэл байвал яван чангарах хувь хүмүүсийн мөн чанар байх аа. Архи дарc хэр их хэтрүүлж хэрэглэснийг нь мэдэх юм алга. Манайхан эрүүл мэндээ бодоод уухаа л жаахан татчих хэрэгтэй.


Наадам бол эртнээс уламжлалтай,эр бяраараа бахархсан төв азийн нүүдэлчин үндэстний гол баяр. Энэ баяр бол олон зуун жилийн тэртээгээс хүчтэй нь хүчгүйгээ мохоож ирсэн нүүдэлчдийн эрч хүчээ хадгалж сэлбэх, нэг ёсны цэрэг дайны бэлтгэл болсон баяр байжээ. Дэлхийн хөгжлийг даган хагас суурин амьдралд шилжсэн өнөөгийн манай монголчууд бид энэ баяраа монгол туургатны эв нэгдлийг бэхжүүлэх, монгол хүний өөртөө итгэх итгэлийг идэвхжүүлэх, монгол соёлоо хайрлах сэтгэлгээг өргөтгөх, монгол ухааныг улам хөгжүүлэхийн төлөө зориулах хэрэгтэй юм. Монгол ухаанaa дээдэлсэн олон сайхан тоглоомын уламжлалыг баяр наадмаараа сэргээх нь чухал байна. Шагайн харваа нь эдгээрийн нэг болно.


Энэ наадмаар илэрч буй монгол хүмүүсийн тэмүүллийг харахад манайхан наадмаа улам сайхан болгох гэж ихэд хичээнгүйлсэн нь илт байна. Наадам сайхан боллоо.


2010.7.14

Thursday, July 8, 2010

Марк Твейний бvтэн намтар хэвлэгдэн гарна


Америкийн алдарт зохиолч Марк Твейнийг (Samual Clemens) мэдэхгүй монгол хүн үгүй биз ээ. Тэрээр 1910 онд 75 настайдаа өөд болохдоо өөрийнхөө бичсэн намтраа "100 жилийн дараа хэвлээрэй" хэмээн гэрээсэлсэн байна. Түүний охин Kлара нь 1949 oнд Беркелеий дэх Кальфорны их сургуульд шилжүүлэхийг гэрээслээд өөд болжээ. Тус сургуулийн Банкрофт номын сангийн ховор ном хадгaладаг өрөөнд уг эх бичмэл 60 жил хадгалагдсан байна. Марк Твейн амьдралынхаа сүүлчийн жилүүдэд өөрөө дуудаж стенографийн аргаар хийсэн бичлэгүүд, гар бичмэлүүд нь бусад хавсаргасан материалуудын хамт нэг сая орчим хуудас болох бөгөөд түүнийг Роберт Хөрст тэргүүтэй найруулaн хэвлэх баг эмхэтгэж, 3 ботиор Кальфорны их сургуулийн хэвлэхээс гаргахаар ажиллаж байна. Энэ оны 11 сард эхний боть хэвлэгдэн гарна.

Хошин шогийн нарийн мэдрэмжтэй Марк Твейн нь нийгмийг нарийн шүүмжилдэг байсан ба энэхүү намтартаа өөрийн үзэл бодлоо илэн далангүй, ихэд нарийн бичсэн тул бусдын довтолгоонд тухайн үедээ амархан өртөх байсан тул уншигчдад зориулан 100 жил хүлээх хязгаар тавьжээ. Түүний бичсэн эмзэг сэдвүүд нь тухай үеийн кристийн шашинтныг ихээр шүүмжилсэн, T.Рузевельт ерөнхийлөгчийн Флиппинод хийсэн харгис аллагыг жигшсэн гэх мэт шуугиан дэгдээхүйц материалууд үг намтарт багтжээ. Энэ тухай нэвтрүүлгийг үзэхийг хүсвэл дараах сайтад зочлоорой.


2010.07.08

Wednesday, June 2, 2010

Хvннv гvрэн ба Их Ром улсын харилцаа


Хятан гүрний түүх соёлын улбааг хөөж судлаад суухаар эртний Греек, Ром, Кушаны иргэншилтэй олон сэжүүрээр тэд холбогдож байна. Тэр бүхэн заавал Хятадын торгоны замаар дамжиж умарт дахин дэлгэрсэн байх албагүй мэт. Хятад нөлөөгүй нүүдэлчдийн бие даасан тээвэр харилцаа урьд өмнөөс заавал байсан мэт санагдаж байна. Монголчуудын нүүдлийн соёлтой адил тэмээний соёлтой орон бол эртний Бактриан улс мөн. Дундад Ази дахь тэдний нутгаас олдсон эд өлгийн зүйлс дотроос гэрийн хоёр ханаар хомносон, хоёр бөхтэй тэмээний шаазан баримал хүртэл гарсан нь энэ бодлын минь нэгэн баталгаа болно. Хоёр бөхтэй тэмээг эртнээс Bactrian Camel гэж нэрлэж ирсэн нь үүнтэй туйлын холбоотой. Ямар ч тохиолдолд их Хүннү гүрэн хүчирхэг Ромын эзэнт улстай дайсаггналцаж байсан хятадын Хан улсаар дамжилгүй өөрсдөө бие даан шууд холбогдож ирсэн байх бүрэн үндэслэл байна. Тэгэж бодохоор зүүн Азийг Ромтой холбосон торгоны замаас гадна хойд Азийг бүслүүрдэн оршсон умарт тэмээн хингийн зам байсан нь үнэнд тун ойрхон тусах болов уу. Энэ талаар блогт минь та бүхэн санал бодлоо уралдуулахыг урьж байна.

2010.06.02

Wednesday, May 19, 2010

Хятан нарын тухай ярьсан минь


Ойрд зав муутай явсаар блогтоо шинээр мэдээлэл нэмж чадсангүй. Блүүмингтoнд Далай Ламын айлчлалыг зохиох ажилд явсан хойгуур манай Кальфорнын Монголчуудын Студиогийн Шинэ-Од, Эрдэнэбат нарын нэг сарын дундуур хийсэн ярилцлага бэлэн болж, Орлоо дээр тавигджээ. Зав чөлөө гараад өнөөдөр гүйцэд үзлээ. Хятан нарын тухай ярих гэснээ Монголын түүхийн сэдэв рүү хааяа хальтраад байсан юм шиг байна. Линк нь:

2010.5.19

Tuesday, March 9, 2010

Монгол соёлын хэрмийг хамтдаа босгоё


Халимагийн алдарт жангарч Окна Цагаан Замтай хийсэн ярилцлага

Монголд “Ээжийн дуу”-гаараа хит болсон жангарч Цагаан Замтай холбоо тогтооход тулсалсан Монгол Америкийн Соёлын Холбооны ерөнхийлөгч Санж Алтан ахад гүн талархснаа илэрхийлье.

Ш. Баатар
Америкийн Баруун Эргийн Монголчуудын Соёлын Сан


Мэнд сайн, сар шинэ сайхан шинэлж байна уу? Америкийн Баруун Эргийн Монголчуудын сангийн хvн би Санж ахаас таны утсыг аваад ярьж байна. Америкийн Монголчуудын Замдаан сэтгүүлдээ зориулж таньтай хэдэн хурам хєєрєх гэсэн билээ. Ямар хэлээр яривал та таалах бол?

Мэнд сайн байна аа. Сайхан шинэлж байна уу. Та монголоор, калимакаар, оросоор, англиар ярьж болно оо. Манай нютакаар сонин икэтэй, дэлгэр сайхан цагаалгана болж байна. Аав эжий, акан дүүстэйгээ золгож, цагаан сараа өргөн сайхан тэмдэглэж байна.

Таны алдрыг Владимир Окнаeвич Каруeв гэдэг. Гэтэл яагаад хvмvvс таныг Цагаан Зам гэж нэрлэсэн юм бэ?

Миний ээжийн өксөн нэр. 1957 онд Сибирийн цөллөгөөс Калимактаа буцахдаа би зам зуур төрсөн болоод Зам гэдэг нэртэй болж, нютактаа саадгүй буцахын баяртай сайхныг билэгшээж Цагаан хэмээн тодотгосон гэнэ. Би Икэ Бөксу Баактуудаас гаралтай. Манай удaмд Элан Уул гэж алдартай жангарч күн байсан.

Бvх Монгол туургатан таныг жангарч гэдгээр нь мэднэ. Та хэрхэн туульч болсон юм вэ?

Намайг кюүкэд байхад “бяцхан цагаан өвгөн” гэж хочилдог байсан. Би дандаа көгшдийн яриаг чагнаад суучихдаг, бусад кюүкдүүдтэй ер тоглодоггүй байсан болохоор л тэр. Би сургуулиа төгсөөд цэрэгт явсан. Тэгээд инжинер болоод ажилд орсон ч нэг л сэтгэл хангалуун биш байлаа. Ажил хийгээд ирээдүйгээ олж харсангүй. Жангартаа улам икэ дуртай, найз нөхдийн хүрээнд тууль хайлдаг байлаа. Тэгээд 1987 оноос олнa газар Жангар хайлж, 90 оны Жангарын баярт оролцсон. Тюүнээс өмнө бага наснаасаа би олон удаа хачин зүүд зүүдэлдэг байв. Нэг нь гэхэд цагаан өвгөн намайг “Жангар хайл” гээд үргэлж шаардана. Би ч тууль хайлах дургүй, тэгээд зүүдэндээ дахиад л шавдуулна. Олна өмнө гарч тууль хайлахaас их санаа зовно. Тэгээд ер бусын хүчний шахалтаар би олна өмнө тууль хайлах болсон. Жангарын баяр дээр надад жангарч цол өгсөн. Энэ нь миний албан ёсны цол болж хувирсан.

Та хаана хаана явж Жангарын тууль хайлсан бэ? Таны vзэгчид одоо хэн бэ?

Би нэлээд хэдэн оронд явлаа. Монголоос гадна Францад олон удаа очлоо. Одоо ч тэдэнтэй холбоотой ажиллаж байна. Калимакууд, буриадууд, монголчууддаа эхлээд тууль хайлж байлаа. Одоо олон улсын хэмжээнд хүртлээ өссөн гэж хэлж болно.

Та одоо Халимаг улсад ямар ажил хийж, юу эрхэлж байна вэ?

Би Ерөнхийлөгчийн нарийн бичгийн дарга, зөвлөх кийнэ, орнa соёлын ажил кийнэ. Калимaкийн жангарч Цагаан Зам гэхээр манай тэнд сайн мэднэ ээ. Дараа сард Mонголд очиж уртын дууны наадамд орох санаатай байсан, амжсангүй. Чөлөө таарвал наадмаар Монгол хүрмээр байна. 8-9 сард нэгэн хөгжмийн наадам Монголд болно гэнэ. Тюүнд намайг урина гэж байсан. Одоогоор сураггүй байна.

Таны уран бүтээлийн онгод ямар байна. Ээжийн дууны клипийг үзэхэд сэтгэлд нэг л дотно, тун сайхан байх юм. Та энэ клипийг 2-3 жилийн ємнє Монголд очихдоо хийсэн үү?

Бид хархираа хөөмийг сайн хөгжүүлмээр байна. Энэ жилдээ багтаж Калимакт Mонгол туургатны хархирaа хөөмийн баяр хийхээр бодож байна. Баярт 30-40 хөөмийчин, дуучин, туульч, уран бүтээлчид Монгол, Калимак, Тува, Буриадаас орох юм. Би өөрийнхөө хайлсан тууль, дууны CD-г Францын Будда Рекoрдинг Студийн Клауди гэдэг хүнээр бичүүлсэн. Нэлээд хэдэн дуутай энэ CD гарахаар Еврoпын орнуудад зарагдана. Удахгүй CD бэлэн болно. “Бөөгийн дуу” (Shamans Voice) нэртэй альбом гарна даа. “Ээжийн Дуун” бол Гайа гэдэг альбомд орсон байгаа. Өнгөрсөн оны 11 сард Монголд очоод энэ клипээ гүйцээсэн. Монгол хүнийг моригүйгээр яаж төсөөлж болох вэ.

Таны хамгийн эрхэмлэж явдаг нандин зvйл юу вэ?

Мoнгoлчууд, Калимакууд бид ядуу байна. Ядуугийн эрхэнд гадагш гарч амьдарч байна. Гадны нютакт амьдрахдаа өөрийн соёлоо эрхэмлэх хэрэгтэй. Би Mонгол соёлдоо хайртай. Соёлоо хайрлаж, соёлоо хадаглаж байхад буцаад хэзээ нэгэн цагт нийлнэ. Бид эзэн Чингисийн үеэс хадгалж, дээдэлж ирсэн эрхэм нандин өөрийн соёлтой хүмүүс. Yүнээс өөр нандин юм юу байна.

Дэлхийн олон оронд Монгол үндэстэн тарсан. Оросод Халимаг, Буриад, Тува, Алтай, Хятадад олон Монгол аймгууд бий. Энэ тархай бутархай монголчуудын эв нэгдлийн талаар ямар юм хиймээр санагддаг вэ?

Хамгийн чухал нь бид нийлж кэрэм босгох хэрэгтэй. Соёлын кэрэм босгож, босоогоороо оршин тогтнож, соёлоороо өөр хоорондоо холбогдох хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол шал болно. Шалан дээр хэн ч гишгэнэ. Yүнийг бид мартаж болохгүй юм. Соёлоороо холбогдож байж, дотно харилцаа тогтооно. Сайн харилцаа тогтож байж, хамтдаа ажиллана. Тэгэж л бид гал голомтоо авч явах юм. Энэ соёлоо дэлгэрүүлэх юм бол Чингисийн соёл гэдгээр нь дэлхий дахинд биднийг мэднэ.

Амeрикт монголчууд олон бий. Хэрвээ хүсвэл та Амeрикт ирж тоглож чадах уу?

Урих юм бол очно оо. Тоглолт хийвэл ганцаараа очихгүй. Намайг дагаж явдаг нэг, хоёр хүн бий, тэдэнтэйгээ хүрнэ. Тэгээд хөтөлбөртөө тааруулаад урт, богино Жангар хайлан дундуур нь хархириа хөөмийн дуу оруулна.

Сар шинийн баярыг тохиолдуулж Монгол ах дvv нартаа юу хүсэх вэ?

Жилээс жилд цагаан сараа өргөн дэлгэр тэмдэглэж, аав ээжийгээ ачилж, алтан ганжир шиг гялалзаж, олон нийтээрээ өвдөх өвчингүй энх амар яваарай.

Баруун Монголын уухайт түмний бамбарын оч мэт гэрэлтэн бадарч яваа цагийг эзэлсэн жангарч Цагаан Зам танаа Монгол тvмнээ тєлєєлж сайн бүхний дээжээс сэрчимлэн єргєе. Хурай. Хурай. Хурай.


Замдаан сэтгүүлийн 17-р дугаараас
2004 оны 1 сар

Monday, March 8, 2010

Бурханы шашин Монголынх уу?


Монголд Бурханы шашин Төвдөөс хамгийн сүүлд дэлгэрсэн нь үнэн. Манай өвөг дээдэс Бурханы шашныг дэлгэрүүлэх эхэн үедээ гүн ухааныг сургаалиудыг энгийн жижиг ном сургаалиас эхлээд их хөлгөн судар Ганжуур, Данжуур хүртэл монгол хэлнээ орчуулан ард түмэндээ хүргэж байсан хэдий ч, хожим Манж, Xятадын бодлогын нөлөөгөөр Монголд Бурханы шашныг зөвхөн төвд хэлээр дагнан дэлгэрүүлэх болсон байна. Ингэснээр лам нарт Бурханы шашны онолыг хурдан түргэн өндөр түвшинд сурах боломж нээгдсэн ч ард түмэнд хүрэхдээ ихэд бүрхэг болж, улмаар мухар сүсгийн тал нь давамгайлах болжээ. Гэхдээ сурч мэдэж ухаарах гэсэн хүн бүхэн өөрийн багшаараа дамжин Бурханы шашны гүн ухааны сургаалыг сурах боломжтой байв. Ийм болохоор сурч мэдэх, гэгээрч боловсрох гэдэг хувь хүнээс ихээхэн хамаарч байжээ.

Монгол түмний ахуй амьдралд олон зуун жилийн турш нэвт шингэж ирсэн Бурхан шашны нөлөө бусад гадны соёлоос хэт давамгай байснаас бүх улбаа нь өнөөгийн бидэнд уламжлагдаж ирсэн. Тийм ч учраас бид өнөөдөр мэдсэн мэдээгүй олон янзын Бурханы шашинтай холбогдол бүхий зан үйлийг өдөр тутмын амьдралдаа хэрэглэж байна. Эдгээр зан үйл нь Бурханы шашнаар дамжуулан хадгалж үлдсэн бөөгийн шашины уламжлалтай бас холбоотой. Үүгээрээ Төвдөд дэлгэрсэн Бурханы шашины зан үйлээс манай шашны уламжлал ялгаатай байна.

Коммунист дэглэм тогтсоноос хойш 50-60 жил Бурханы шашныг үндсээр нь арилгаж цэвэрлэх гэж оролдсон боловч, өдөр тутмын зан үйлээ хаях болон өмнөх нэг хоёр үеэсээ тийм амар салах боломжгүй байсан учир Бурханы шашин асуудал нууцлаг байдалд орж, хүн ардын ихэнхийн сэтгэл зүрхэнд хэвээр үлджээ. Ардчиллын дараахи жилүүдэд гадны шашин соёлын олон урсгалууд Монголд орж ирсэн хэдий ч өөрийн гэсэн үндэс cуурь муу учир Бурханы шашны дээр гартaл төдийлөн хөгжиж чадаагүй байна. Харин Бурханы шашинд улам дэлгэрэх өргөн боломж олджээ. Гэхдээ манайхан Бурханы шашныг дэлгэрүүлэхдээ, сүм хийд барих, суварга босгох, лам нарын тоог олшруулах зэрэг хэлбэрийн хувьд ихээхэн анхаарсан хэдий ч онол сургалт нь тийм хурдан сайжирч чадахгүй байна.

Энэтхэгт олон монгол залууc шавилан сууж, эрдэмтэй олон мэргэд бий болж байгаа нь ихээхэн сайн талтай боловч, Төвдийн нөлөө ихээхэн бий болохоос бас болгоомжлох нөхцөл байдал үүсч байна. Тухайлбал монголчууд маань урд өмнө судалж сонирхдоггүй байсан шүгдэн сахиусны асуудлыг нэлээд сөхөж үзэх болжээ. Энэ бол манайхан нэг их оролдоод байхаар зүйл биш, цэвэр төвдүүдийн дотоод асуудал гэж би боддог юм. Манайхан тэр байтугай юмаа сэргээж чадаагүй байна. Бас бид тусгаар улс, бидний зан заншил, ахуй өөр учир эцэг өвгөдийн уламжлалыг дагваас зохионо.

Монгол нутагт ирээд монгол оюунаар сэлбэгдэж, монгол зан үйлтэй уялдаа холбоотой болоод хэдэн зуун жил болсон учир Бурханы шашин бол Монголынx юм. Бурханы шашин анх пали хэлээр, дараа нь төвд, хятад, монгол, манж, бирма, тай, солонгос, япoн зэрэг олон хэлэнд дэлгэрсэн. Харин Ганжуур Данжуур орчуулагдсан нь төвд, хятад, монгол, манж хэл юм. Бурханы шашины ёсонд Ганжуур Данжуур аль хэлээр дэлгэрснээр нь авч үздэг. Манжууд нэгэнт Xятадад уусч алга болсон учир монголчууд бид MONGOLIAN BUDDHISM гэж хэлэx бүрэн үндэстэй. Tөвдүүд бас үүнд дургүй, харин тэд TIBETAN BUDDHISM IN MONGOLIA гэж үздэг юм. Төвдүүд нэгэнт тусгаар тогтнолоо бүрэн алдсан тул ийм бодлого явуулах нь зүйд огт нийцэхгүй. Хүссэн, хүсээгүй бодит байдал CHINESE TIBETAN BUDDHISM гэж хэлэхэд хүргээд байнa. Ингэхээр бид Монголын Бурханы шашин (MONGOLIAN BUDDHISM) гэж байнга хэрэглэж, гадна дотнын олон хэлээр буулгаж байх нь нэн чухал. Энэ бүхэн миний хувийн бодол юм шүү. Хувийн бодол алдаатай байж болох тул та бүхэн гэгээн ухаандаа тунгаан бодно буй за.

2010 оны 3 сарын 8

Saturday, January 23, 2010

Б.Ринчин гуайн Их нvvдэл романы тухай товчхон


Гэрэл зургийг Р.Гомбожав



Их зохиолч, соён гийгүүлэгч Б.Ринчин профессор балар эртний хүмүүсийн амьдралын талаар “Заан залуудай” хэмээн роман бичсэн нь уншигч олны таалалд нийцэн ихэд урам өгсөн болохоор жаргах насандаа Монголын нутагт оршин тогтoнож байсан үе үеийин нүүдэлчин аймгуудын талаар түүхэн роман бичихээр зориг шулуудаж гартаа байгаа бэлэн материалыг ашиглан Хүннү гүрний тухай “Их нүүдэл” романы тэргүүн дэвтэрийг 1969 онд бичжээ. Энэ Их нүүдэл романы тэргүүн дэвтэрт Наран эхт Саран эцэгт Их Хүн улсын мандан бадарсан түүхийг бичээд дэд дэвтэрт Хүннү задарч Их говийн ард урд талд хуваагдан улмаар дийлдсэн говийн арын аймаг нь баруун зүгт их нүүдэл хийсэн тухай бичихээр зэхэж байгаад их эрдэмтэн 1977 оны гуравдугаар сарын 4-нд насны хутгийг олжээ.

Өвөг Монголын түүхийг амтархан үзэж буй надад Хятан нарын элэнц өвөг Дунху-гийн түүхийн талаарх мэдээллийг сөхөн харах үүднээс Их нүүдэл романы тэргүүн дэвтэрийг хүүхэд насаа дурсан байж дахин уншлаа. Их эрдэмтэний хэлсэн “гэгээн өдөр цээжиндээ, харанхуй шөнө зүүдэндээ”, “улс түмний газар ус, өвөг дээдсийн өв нутаг”, “тэнгэр газар хоёр ялгаран уулс завсарлах үес”, “чихинү чимэг болсон аялгуут сайхан монгол хэл чин зоригт өвөг дээдсийн минь өв эрдэнэ” хэмээх олон сайхан яруу хэллэгийг ахин уншиж сэтгэлээ баясгав. Түмэн газрын Цагаан хэрмийг Хүннүгийн нутгаас таслан авч Цинши хуанди хэрхэн байгуулсан, Моодун эцгээ хoроож шаньюй болсон, Дунху-г дайлаар мордсон шалтгаан зэргийг эртний хятадын Түүхэн тэмдэглэлийн Шаньюийн бүлгээс санаа авч бичсэн байна. МЭӨ 104-91 онуудад Сыма Цян "Түүхэн тэмдэглэл" (Шизи) хэмээх алдарт сурвалжаа тууривжээ. Хүн эрсийн баатарлаг тулаан, морьдоо зүслэн дайнд оруулж, цэргээ аравт зуут мянгатаар жагсаан сүрийг бадраах зэрэг байлдааны урлагийн тухай хэсгүүдийг Баруун Хан улсын түүх бичиг сурвалжаас сэдэвлэн авсан байна. Уг романы хамгийн сонирхолтой, үнэ цэнэтэй хэсэг нь Торгоны замаар түгсэн эртний Кушан, Греекийн соёлтой холбоотой хэсгүүд болно. Эртний нүүдэлчид Греекийг Эллин улс, Африк тивийг Хөөст тив хэмээн нэрлэж байсан зэрэг сонин сайхан мэдээлэл дүүрэн байхаас гадна нүүдэлчдийн дунд өрнөдийн соёл хэрхэн нэвтэрч байсныг Хүн гүрний их цэрэгтэй заяагаа холбосон Молион хэмээх эрийн ярьсан эртний греекийн домгуудаар харуулжээ. Их эрдэмтэн энэ номоо бичих үедээ үзэл сурталд хүлээтэй байсан учир нийгмийн ангийн тэмцлийг Хятадын Зина улсын дотоод амьдралаар харуулахыг оролджээ. Хэллэг яруу, түүхэн баримтууд нь эх сурвалжтай энэхүү сайхан түүхэн зохиолыг дахин уншаад эx орноо гэсэн үзэл нэвт шингэсэн их эрдэмтэн Б. Ринчин доктороор бид байнга бахархаж, бүтээлийг нь залуу үедээ цаг ямагт уншуулан өвлүүлэх хэрэгтэй юм байна гэсэн бодолд умбав.

2010 оны 1 сарын 23