Ноён гэгээний гарын шавь Лувсан Хайдав гуай

(тэмдэглэл)

Энэ жилийн Бэй Аэриагийн Монголчуудын Xолбооны хvлээн авалтан дээр харийн нутагт яваа монголчууддаа их тус дэм болсон гурван хvнд хvндэтгэлийн цом, диплом гардуулсны нэг нь Лувсан Хайдав гуай байлаа. Хайдав гуай Америкт ирээд 40 гаруй жил болсон ахмад хvн. “Говийн догшин ноён хутагт” нэрээр Монгол орон даяар алдаршсан Ноён гэгээний гарын дєрвєн шавийн нэг явсан Хайдав гуай энэ нутагт хєл тавьсан цагаас монголчуудaд зvйл бvрээр, єєрийнхєє даац хэмжээнд тааруулан тус дэм болж иржээ. Монгол хvний барааг харах нь ховор байсан тэр цагаас эхлэн монгол зочин гийчнийг онгоцны буудлаас тосох, хямд байранд оруулах, ажил олж єгєх, тун vгvй дээ л єєрийн ажилдaa дагалдан хийлгэх гээд чадах бvхнээ хийж ирсэн ба 30 гаруй монголчуудыг Бэй Аэриад аж амьдралаа тєвхнvvлэхэд тус дэм болжээ. Xолбооны бидэнд, Ажаа гэгээний тєвд зvйл бvрээр тусалж байна. Эл євгєний сэтгэл нь “монголчууд олширсон дээрээ єєрийн гэсэн vйл ажиллагаагаа явуулдаг байртай, vр хvvхдээ сургaдаг сургууль, цэцэрлэгтэй болох юмсан” гэж санаа зовинож явдаг юм. Амьдралын хvнд хvчрийг хvний нутагт туулсан, буян нvгэлийг ялгаж, салгаж чадаx ийм зєєлєн сэтгэлтэй буурлууд єдєр ирэх тутам ховордсоор байна. Энэ сайхан эгэлгvй буурлын туулсан замналыг дурсан ярьснаар нь сийрvvлэхийг оролдлоо.

Догшин ноён хутагт Данзанравжаагийн хойд дvрvvд зундаа их говийн ар, Халхын Тvшээ гvн рvv, євєлдєє их говийн урд, Зvvн Сєнєд рvv нvvдэг, аль ч талдаа олон шавь нартaй, Манжийн нутаг усны нарийн хил, хязгаар монголчуудад нэг их хамаардаггvй байсан цагт амьдарч байжээ. Хожим нэг єдєр хилийн шугам татаж, Ноён гэгээн говийн ар руу нvvж чадалгvй байсаар Зvvн Сєнєдєд насан єєд болсон гэнэ. Ноён гэгээн Манжийн хааны бэлэглэсэн улаан халзтай алтан шар жууз тэрэгтэй, хамрын тамхи атгаж аваад хамаа намаагvй татдагч бие хувцасандаа хvргэдэггvй цэвэрч, нємгєн агаад халамцуу голдуу явдаг, аврал ирсэн хэнбугайд ч намба алдалгvй айлтгал хийдэг, олны итгэлийг даасан, бичгийн боловсрол сайтай байжээ. Ноён гэгээнийг 30-аад оны сvvлээр жанч халсны дараа Цагаан oвооны хийд, Xалхын хурлын лам нар Ноён гэгээний шинэ дvрийг Сєнєдєд тодруулсан байна. Монгол улсад лам нарыг аймаглан устгах тэр vед зугтаж амь гарсан лам нар Сєнєдийн нутагт Xалхын хурал байгуулсан ажээ. Ноён гэгээн єєрийн vе тэнгийн дєрвєн шадар туслах шавьтай байсны нэг нь Хайдав гуай байв. Хайдав гуай нэлээд чинээлэг айлд төрсөн боловч хар багаасаа өвчин эмгэгт ороогдож, аргаа барсан эцэг эх түүнийг багш ламдаа хүн болгож аваарай гээд өргөжээ. Багш ламыг Зүүн Сөнөдийн Зараа сүмийн Зурхайч лaм гэх ба их нэр хүндтэй хувраг байжээ. Зурхайч лам Хайдав ламхайг 10 нас өнгөрөөд ирэхээр хамтдаа тоглож, наадуулахаар Ноён гэгээний гарын шавь болгосон байна. Тэр үед цаг төрийн байдал тогтворгүй болж, Өвөр Монголын Ардын Намын хувьсгалт цэрэг чөлөөлөх дайн хийснээр Дэ вангийн цэрэг ухарч, Сөнөдөд үймээн дэгджээ. Хувьсгалт улаан цэрэг нас залуу, түмэнд нөлөө бүхий Ноён гэгээнийг барьж аваад шавь нартай нь буудан хороосон байна. Хайдав гуай азаар хөдөө гэртээ харьсан байж. Хайдав гуайг буцаад ирэхэд “Ноён гэгээнтэй хамт буудуулсан шавь нь амьд байна” гээд улс амьтан ихэд гайхжээ. Ноён гэгээнийг хороохыг үзсэн хүн хожим Хайдав гуайд “-Ноён гэгээн хийдийн гадаа шавь нартайгаа буудуулахад, эхний буудалтаар шавь нар нь унахад гэгээн үхээгүй. Хэд хэд буудахад бас л үхээгүй. Буудсан хүн чичирч сандрахад Ноён гэгээн ‘чи намайг алж чадахгүй, наад буугаа тэр хүнд өг’ гэсэн. Буу авсан хүн нэг буудаад гэгээнийг хороосон” гэж ярьжээ. Тэд буудуулахдаа 14, 15 настай байжээ. Улааны цэрэг ирсэн тул баруун тийш бушуу зугтахыг таарсан хүн бүр хэлж сануулаад байв гэнэ. Айлд цай уухаар ороход баян Дугар ихэд зодуулж, занчуулж хар гэрээс оргосонтой таарч. Удсан ч үгүй гадна байсан хүмүүс цэрэг орж ирлээ гэж орилжээ. Хөөрч байсан тогоотой сүүнээс нэг нэг духаа мялаагаад гарч, уяан дээрх моринд хүрээд мордoцгооход хамар даван гарч ирж байсан цэргийн түрүүч “Зугтвал буудлаа” гээд хашгирахад мориныхоо амыг сул тавин ухас хийлгэжээ. Зугтсан хоёрын араас хэд хэдэн удаа буу тавьж, хөөсөөр гүйцэлгүй үлдсэн байна. Эргээд харахад, зэрэглээн дотор хөөсөн цэргүүд холын хол хоцорсон байлаа. Цааш Дугартайгаа морины хурдаар давхисаар нэгэн худаг дээр ирэхэд морь хүнгүй ангасан байжээ. Ховоодож татсан усаа хамар амгүй залгилж байхыг харсан нутгийн хоёр хүн оргуул, босгуул явна гэж бодоод айлгахаар “-Хорлоогийн цэрэг энүүхэн энд байна” гэхэд Хорлоог таних учир яаралтай уулзуулж өгөхийг хүсэв. Нэг нь нүдээ ирмэхэд, нөгөө нөхөр нь яваад нэлээд удсаны дараа Хорлоог дагуулан иржээ. Буу шийдэм агссан Хорлоо Хайдав гуайг таньж, “-Ноён гэгээний шавь энд юу хийж яваа юм бэ? Yймээн болоод цаг ийм байхад...” гээд загнасан боловч vнэн учраа тайлбарлахад морьдыг нь юvлж єгчээ. “-Бид харуул гаргасан, улаан цэрэг амар орж ирэхгvй” гэсэн учир багшийгаа хайгаад, дор нь олж уулзан, хамтдаа Баруун Сєнєдєєр дайрч, Алшааны Дархан бэйлийн хошуу ороод, улам урaгшилсаар Амдо-гийн (Хєхнуур) хошууд монголчуудтай золгoсон байна. Гvнбэнээс Зvvн Сєнєдийн Цагаан овооны Да лам Намжилдорж гэвшийг даган Лхаcаар дайран, Энэтхэгт гарчээ. Намжилдорж багш нь Бєрклэй дахь Кальфорны их сургуульд ирж, шашины гvн ухаан заах болсноор Хайдав гуай багшаа бараадан хойноос нь Америкт иржээ. 1969 онд Намжилдорж гэвш хавдaр євчнєєр хорвоог орхихдоо тvvний шарыг шувтлaн, хар болгож танил халимаг айлынхаа охинтой гэрлvvлжээ. Хайдав гуай одоо гурван хvv, эхнэр Санчирмаагийнхаа хамт Бєрклэй хотын ойролцоо энх тунх амьдарч байна. Гарын уртай тэрээр мужаан хийж, хvvхдийн тоглоом зорж, дэлгvvр хоршоо ажиллуулж, элдэвтэй явсаар насан єндєр болжээ. Одоогоор ч багш нарынхаа судар номыг дээдэлж, бурхан шvтээнийг нь зулаар таслахгvй, орсон гарсан бvхнийг хоол ундаар таслахгvй дайлж, цайлсаар сууна. 1979 онд Далай Лам АНУ-д анх айлчлахдаа Хайдав гуайнд саатаж байжээ. Хайдав гуайг би Далай Ламд гурвантаа мөргүүлэхэд Дээрхийн гэгээнтэн сайн таньж, мэнд усыг нь асууж байлаа.

(Хайдав гуайн намтрыг бичиж дуусахаарaa уншигч танд толилуулья)

2007.1.8