(vргэлжлэл)
Сурвалжлагч: Монгол дуу дуулна гэдэг мэдээж хоолойны цар шалгадаг байх. Та хєдєє хээр дуулж явсан уу? Таны хоолой баргил сайхан хоолой байна билээ.
Цэцэнбилэг: Хєдєє тугал, хураг хариулаад гvйж байсан цаг бий. Тэр vед дуу мэдэхгvй ч гэсэн тэнэгэр талдаа тэнхээгээрээ орилж, арчcан толь шиг цэнхэр тэнгэрийн дор алтан нар цацраад, гол горхи урссан, сайхан ногоон зvлэгтэй, хурга ишиг тоглосон, тугал оодогнон гvйcэн, адуу мал багширсан тэр гоё орчин тойронд байсан болохоороо сэтгэл санаа тэнэгэр байдаг юм. Урлагийн хувьд надад тэр vед нєлєєлчихєєр хvн байгаагvй. Багын урлагт, дуунд авъяастай хvн юм. 1965 онд Улаанмєчирт намайг анх дуучнаар авсан. Намайг Улаанмєчир авч байсан багшийг Жамъянсvрэн гэнэ. “-Цэцэнбилэг чи сайхан дуулж сурвал хожим Чулуу шиг дуучин болно” гэж хэлж байсан юм. Чулуу танай Монгол улсад нэг vе байсан, сайхан баргил, нэлээд бvдvvн, цэвэрхэн монгол хоолойтой, ямар ч хольцгvй монгол єнгєтэй, тийм хvн байсан юм. Тэр vед би Чулуу багштай уулзья гэж их хvсч байсан. Энэ хvсэл минь биелэгдээхгvй. 1966 онд гарсан соёлын хувьсгалын шуурган дунд миний сурч мэдэх минь тэгс хийгээд єнгєрчихсєн. Багшийн хэлснээр "болно л" гэж байлаа. Сvvлдээ нэвтрvvлэг хийх боллоо. Нэвтрvvлэг хийх, дуу дуулах хоёр хоорондоо ялгаатай ч гол арга барилын асуудал нэг байдаг. Би нэвтрvvлгийн талаар сурч судлаад, бодоод л явдаг. Yг ярина гэдэг чинь хvн болгон ярьдаг болохоор ердийн юм шиг, тулж ажиллаад мэргэжлийн тvвшинд хvргэнэ гэхээр єєр нэг зvйл болдог юм. Бvх юмыг зєв эзэмших л чухал. Зєв эзэмшсэн юм сайхан болдог. Хэрвээ буруу эзэмшвэл, буруу хєтєлвєл дараа нь зєв рvv ороход их хvчирддэг (хvнд байдаг) ялгаатай тал байна. Тэгэхээр миний сурсан нэвтрvvлгийн хувьд ч гэсэн тусгай багш заасан биш, тусгай сургуульд явсан биш, єєрєє л зодож цохиж, єєрєє л бодож боловсруулж хийх явцдаа сурсaн учиртай юм.
Сурвалжлагч: Єєр олон хєгжим танайд байна. Эдгээр хєгжмийг багшаас сурсан уу?
Цэцэнбилэг: Хєгжмийг би Улаанмєчирт байхдаа багшаар заалгаж байлаа. Ардын хєгжмийн маягтай, бvгдийг нь нэгэн хэмжээнд оролдчихно. Тийм их єндєр тvвшинд яаж чадах вэ, гармон байна, саншаар байна, морин хуур байна, ерєнхийдєє бараг бvгдийг нь чадна. Энэ гурван хєгжмийг зохих хэмжээнд бас оролдчихно оо. Монголчууд чинь наадам найранд дуртай, би ч гэсэн найрлаж хєгжиx нэн дуртай хvн. Би одоо харин жаахан бие чилээрхээд євдсєнєєс хойш санаагаар жаахан хэцvv байна. Гэвч одоо яахав, бас чармайна аа. Амьдарч байгаа vед зовлон, жаргал гэдэг чинь зэрэгцэж байдаг юм байна. Би бол нэг ч євдєж, хавдаж vзээгvй. Гэвч євдсєнєєс хойш их тєвєгтэй санагдана. Заримдаа сэтгэлээр унах ч vе гарна. Гэвч энэ бvхнийг тэвчинэ л дээ. Амьдрал ийм л юм чинь. Амьдрал амттай, гашуун, баясгалантай, бас уйтгар гунигтай, бvх л юм байна. Ингэж л ойлговол таарах юм.
Сурвалжлагч: Бээжин хотод тєвхнєж амьдрахдaa нутгаа хэр их санадаг байсан бэ?
Цэцэнбилэг: Нутгаа сvvлийн vе болтол санаж байлаа. Би Бээжинд идээшиж дастaлаа бараг 20 жил болсон. Тэрнээс ємнє нутаг минь санагдаад байдаг байсан. Харин сvvлийн vед амьдрал тєвхнєж, айл гэр асч, хvvхэд маань амьдралаа бодоход нэлээд єєр болсон ч насжаад ирэхээр буцаад нутгаа их санадаг боллоо. Тєрєл тєрєгсєд, ах дvvгээ санадаг боллоо. Зарим vед тэднээ vгvйлж утсаар харилцаж байна. Ная хvрсэн хєгшин эхээ улам л санах боллоо. Нутгийнхаа хєгжил, ард тvмнийхээ амьдралд бас л санаа тавьдаг. Манай Xятад улсад єєрчлєлт шинэчлэлт болсноос хойш харьцангуй малчдын маань амьдрал дээшилж байгаа ч дотор газрыг бодвол бас л учиртай зvйл олон байна. Нєгєє талаар шинэ юмыг хvлээж авахаас болж уламжлалт мал аж ахуй маань хувирч байх шиг байна. Ялангуяа бэлчээр их багасч байна. Биднийг багa байхад бэлчээрт 100 гаруй элдэв тєрлийн ургамал байжээ. Одоо тэр бvхэн байхгvй болж. Нєгєє тал нь шинэ аргаар малжиж байна гээд хороонд малыг хорьчихдог болжээ.
Сурвалжлагч: Монголд байсан сэтгэгдлээсээ та ярих уу? Нэг жил байсан гэсэн байх аа. Ямар багш нараас ном сурсан бэ?
Цэцэнбилэг: Монголд нэг жил сайхан амьдарсан. Ер нь Монголын тухайтай би хар бага наснаасаа Дамдинсvрэн, Б.Рэнчингийн “Yvрийн туяa”, Лодойдамбын “Алтай”, “Манай сургуулийнхан”, орчуулсан зохиол “Ёстой хvний тууж”, Хоцанамсраевийн “Yvрийн туяa” гэж монгол, буриад бvх зохиолуудыг уншиж vздэг байсан. Монголын тухай ихийг мэдэх гэсэн, монголоо их сонирхдог, маш сонирхож байсан тэр 50-иад оны vед бидний харилцаа бас сайхан байсан юм. Хvсэл мєрєєдєл бол Монгол тийшээ их тэмvvлдэг байлаa. Тэр улстай нэг уулзах юмсан, тэр газарт нэг очих юмсан, vзвэл Улаанбаатар гэж ямар хот байдаг юм бэ, нэрийг нь сонcохоор нэг их гоё сонсогдоод, Улаанбаатар маш гоё сайхан нэр байдаг байсан. Тийм хvсэлтэй байсан, явсаар байгаад 50 хvрээд тэр хvсэл маань биелсэн. Монгол улсдаа хvрээд vзэхэд Улаанбаатар гэж монгол хот байсан, жинхэнэ монголчуудын гараар босгосон хот байсан. Том гvрний их хотуудтай харьцуулаад яахав. Энэ бол монгол хvний гараар бvтcэн монгол хот юм аа гэснийхээ хувьд дэлхий дээр єєрийнхєє байр суурь, єнгє vзэмжийг олоод, єєрийнхєє онцлогоо дэлхий дахинаа харуулсан, сайхан ард тvмэнтэй, сайхан байшин барилгатай, сайхан хот байлаa. Миний хувьд тэнд очоод болохгvй юм гэж нэг ч байхгvй, идэж уухаас эхлээд бvх юм надад хамгийн сайн таарсан. Монгол хvн ийм л газар байж амьдрах ёстой гэсэн сэтгэл тєрж байлаа. Yнэхээр ийм л байсан даа. Би тэнд нэг жил гойд сайхан амьдарсан. Багш нар маань Их сургуулийн Сvхбаатар багш, Билэгсайхан багш байлаа. Сvхбаатар багш бидэнд найруулга зvй заасан. Билэгсайхан багш орчин vеийн Mонголын уран зохиолыг заасан. С.Дулам багш монгол зан айлын тухай, тооны бэлэгдлийн тухайтай заасан. Бидэнд єнгєрсєндєє мэдэхгvй зvйл байсан юм уу, ойлгохгvй зvйл байсан уу, тэдгээрийг цааш нь нэмж гvнзгийрvvлж, оюун ухаaндаа монгол тvмнийхээ зан заншил тvvхийн уламжлалын талаар их мэдлэгийг зааж єгсєн. Энд болгонд би их баяртай байдаг. Тэгээд сурсан зvйл маань миний энэ хийж байгаа ажилтай маш их холбоотой, их тустай болсон л доо. Надад маш сайхан нєлєєтэй байсан. Монгол улс маань дэлхий дахинд єєрийн байр суурьтай, єєрийн гэсэн туурга тусгаар, єєрийн гэсэн амьдралаа бадраасан, соёл боловсролоо хєгжvvлж явааг нь харахад єєрєє би монгол vндэстэн болж тєрсний хувьд хязгааргvй сайхан санагдаж байлаа. Тэр бvхэнд баярлаж бахархаж явсан л даа. Монгол бол ер нь ийм л байх ёстой гэж би боддог юм. Нэг улсын хараат биш, Монгол гэдэг Чингисийн угсааг залгамжилж яваа улс шvv. Ялангуяa би бол цахар хvн. Манай цахар Лигдэн хаан Mонголын хамгийн сvvлийн хаан байсан. Ердєє энэ удам угсаагаар ч хєєсєн монголчууд бол тvvхийн хувьд нэг том vндэстэн байсан л даа. Та нар маань ард тvмнийхээ аж амьдралыг дээшvvлж, хєгжvvлэх засгийн газартай, тэгэхээрээ бvх юм нvдэнд харагдаж, надад vзэгдэж, гарт баригдаж байлаа. Монголын ард тvмэн бол сайхан нєхєрсєг, зочинсог ард тvмэн гэж бодож явдаг юм. Багын хvсэл маань биелсэнд Монголд очоод их л баярласан даа.
Сурвалжлагч: Бидний хооронд ялгаа хэр байх юм бэ?
Цэцэнбилэг: Миний хувьд ямар ч ялгаа байхгvй гэж ойлгодог. Хэлний тухай єєрєє судалсны хувьд хэдэн vг хэлье. Хэл гэдэг бол их сонин. Монголчууд хэдийгээр цєєхєн ч гэсэн бvх vндэстэнээр нийлэхэд бараг 10-аад сая хvрэх тоотой. Оршин амьдарч байгаа газар нутгийн талбай гэдэг бол асар уудам. Хятад нутаг дээр гэхэд монголчууд их єргєн уудам нутагт амьдарч байна. Тэгэхээр хэл аялгийн хувд маш ялгаатай, тvvхэндээ хэлний нутгийн аялгуу олонтой ийм л vндэстэн. Халх ч гэсэн адил, бусад тэр захчин торгууд, баяд гээд олон ястан байна шvv дээ. Сvvлийн vед Mонгол улс шинэ vсэгт оруулаад, хэлээ халх аялагт нэггээд, цэв цэвэр нэг хэлээр явуулж байна. Манай Xятад улсын хувьд бол монгол хэлний аялаг маш єргєн, янз бvрийн аялгаар ярина, гэхдээ бол бvгд л монгол хэл. Єнгєрсєнд монгол хvний бас нэгэн эмзэг тал байдаг шvv. Манай нутагт ч гэсэн цахарчууд 50, 60-аад оны vед хэл буруу хvн ороод ирэхээр цаанаа нэг таашаадаггvй. Хэл буруутай хvнийг цаанаасаа жигшээд байдаг зан байдаг юм. Одоо манай халхчуудад ч бас тийм зан байна. Бидэнтэй уулзаxaд би єєрийгєє дажгvй сайхан монголоор ярьдаг гэж боддог, гэтэл аялaгтай байна гэж сонслоо. Сvvлдээ бол мэдэрсэн, хэл бол эмзэг эд шvv дээ. Хэдий цэвэрхэн болох тутам, ялгараад ирэх тутам аялгийн ялгаа мэдэгдэнэ. Танай халхчууд байтугай, манай цахарууд хэлээ их эмзгээр хvлээж авна. Хvнийг яриаг их цэнэнэ. Энэ хvн ямар аялагтай ярьж байна гээд их ялгаж, салгаж vздэг. Дажгvй цэвэрхэн ярьдаг намайг голж байхад чинь аргагvй юм аа гэж боддог юм. Аялаг байлаа ч бvгд л монгол л гэж ойлгох ёстой. Монгол улсын нэг бvлэг хvмvvс vvнийг ойлгодоггvй байж магадгvй. Бидний хятад болчихсон ч юм уу, хятад хvн монгол хэлээр ярьж байгаа ч юм уу гэсэн тийм хардалт, сэтгэл байж магадгvй. Yнэндээ тийм биш. Євєр Mонголын хувьд нутгийн аялаг ихтэй, бvр хошуугаараа аялаг нь ялгаатай гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Лавшруулаад харах юм бол тэд нар хуучин хэлээ хадагласан нь нэлээд их байгаа юм шvv. Ордосууд бол дээр vеийн монгол аялгаа хадаглачихсан байна. Цахар аялаг бол цэвэрхэн монгол аялаг байсан, одоо бол муудаж байна, нээрээ мэдрэгдэж байна. Муудсaныг нь яаж мэдэв гэхээр бас шод год хийсэн сонин аялагтай болж байна. Монгол хэл гэдэг чинь их бардам байдаг байхгvй юу даа. Их хэгжvvн байдаг юм. Халхчуудынх бол энэ талаараа их сайн. Манайх ч уг нь ханатай л байдаг байсан чинь одоо бол шод год хийгээд нэг л биш ээ. Бааринчууд бол бас тийм шод год гэсэн аялагтай болсон. Хэмжээ домжоо нь жижигхэн ч юм уу, морь гэхийг моэр ч гэдэг юм уу. Авианы хувьд цаанаа нэг эв муутай сонсогддог юм. Хэл бол чухал юм, харин Монгол улс хэлээ зєвєєр єргєн хэмжээнд нэгтэгчихжээ. Маниуст бол хvч хvрэлцэхгvй байна. Манай радио шулуун хєхийн авиагаар баримжаа болгоно гэсэн чигийг барьдаг юм. Энэ нь харьцангуй цэвэрхэн, аль аль нь ойлгож мэдрэхээр талтай болoхoороо радиод сонгож, хэрэглэж байгаа юм л даа.
Сурвалжлагч: Удахгvй сан шинийн баяр болно. Тэгэхээр сар шинийн баяраа та Бээжин хотод яаж тэмдэглэдэг вэ?
Цэцэнбилэг: Бээжин хотод 36 жил сар шинээ тэмдэглэж байна. Сvvлийн 20-оод жилээс ємнє бол хувьсгалжсан маягаар сар шинээ тэмдэглэдэг байсан. Онцгой зvйл байхгvй ажил албаараа тэмдэглэчихдэг байсан. Сvvлийн vед бол монгол тэрлэг хувцсаа ємсч, хоорондоо уулзан золгож, манан хєєрєг элдэв зvйлээ аваад, ах дvv, садан айл амьтан хэсэг болсон байна. Бас хэдэн хундаг шимийн юм аа тогтоочихно. Мах шєлєє чаначихаад, хурууд цагаан идээгээ тавьчихаад, аятай сайхан шинэлж шинэ жилийг єнгєрvvлдэг. Энэ жил ч гэсэн бас л адилхан зочин гийчин ирвэл хvндэтгэж сайхан дайлаад явуулна. Єєрєє одоо наана цаана явж чадахгvй учраас гэртээ єнгєрнє биз дээ.
Сурвалжлагч: За баярлалаа. Монголын сонсогчдод маань таны ярилцлага сэтгэлд нь хvрч таалагдах байх аа гэдэгт эргэлзэхгvй байна. Та сар шинээ сайхан тэмдэглэж єнгєрvvлээрэй. Манай радиод ярилцлага єгсєнд баярлалаа.
Цэцэнбилэг: За та нарынхаа ингэж ирж, сурвалжлага авсанд чин сэтгэлийн угаасаа баярлаж, та нар сар шинээр сайн сайхан эрvvл энх байж, шинэ нэг жилийг улам єєдтэй, єнгєтэй єнгєрvvлэхийг хvсч байна.
Сурвалжлагч: Баярлалаа, ерєєлєєр болог.
Цэцэнбилэг: Хєдєє тугал, хураг хариулаад гvйж байсан цаг бий. Тэр vед дуу мэдэхгvй ч гэсэн тэнэгэр талдаа тэнхээгээрээ орилж, арчcан толь шиг цэнхэр тэнгэрийн дор алтан нар цацраад, гол горхи урссан, сайхан ногоон зvлэгтэй, хурга ишиг тоглосон, тугал оодогнон гvйcэн, адуу мал багширсан тэр гоё орчин тойронд байсан болохоороо сэтгэл санаа тэнэгэр байдаг юм. Урлагийн хувьд надад тэр vед нєлєєлчихєєр хvн байгаагvй. Багын урлагт, дуунд авъяастай хvн юм. 1965 онд Улаанмєчирт намайг анх дуучнаар авсан. Намайг Улаанмєчир авч байсан багшийг Жамъянсvрэн гэнэ. “-Цэцэнбилэг чи сайхан дуулж сурвал хожим Чулуу шиг дуучин болно” гэж хэлж байсан юм. Чулуу танай Монгол улсад нэг vе байсан, сайхан баргил, нэлээд бvдvvн, цэвэрхэн монгол хоолойтой, ямар ч хольцгvй монгол єнгєтэй, тийм хvн байсан юм. Тэр vед би Чулуу багштай уулзья гэж их хvсч байсан. Энэ хvсэл минь биелэгдээхгvй. 1966 онд гарсан соёлын хувьсгалын шуурган дунд миний сурч мэдэх минь тэгс хийгээд єнгєрчихсєн. Багшийн хэлснээр "болно л" гэж байлаа. Сvvлдээ нэвтрvvлэг хийх боллоо. Нэвтрvvлэг хийх, дуу дуулах хоёр хоорондоо ялгаатай ч гол арга барилын асуудал нэг байдаг. Би нэвтрvvлгийн талаар сурч судлаад, бодоод л явдаг. Yг ярина гэдэг чинь хvн болгон ярьдаг болохоор ердийн юм шиг, тулж ажиллаад мэргэжлийн тvвшинд хvргэнэ гэхээр єєр нэг зvйл болдог юм. Бvх юмыг зєв эзэмших л чухал. Зєв эзэмшсэн юм сайхан болдог. Хэрвээ буруу эзэмшвэл, буруу хєтєлвєл дараа нь зєв рvv ороход их хvчирддэг (хvнд байдаг) ялгаатай тал байна. Тэгэхээр миний сурсан нэвтрvvлгийн хувьд ч гэсэн тусгай багш заасан биш, тусгай сургуульд явсан биш, єєрєє л зодож цохиж, єєрєє л бодож боловсруулж хийх явцдаа сурсaн учиртай юм.
Сурвалжлагч: Єєр олон хєгжим танайд байна. Эдгээр хєгжмийг багшаас сурсан уу?
Цэцэнбилэг: Хєгжмийг би Улаанмєчирт байхдаа багшаар заалгаж байлаа. Ардын хєгжмийн маягтай, бvгдийг нь нэгэн хэмжээнд оролдчихно. Тийм их єндєр тvвшинд яаж чадах вэ, гармон байна, саншаар байна, морин хуур байна, ерєнхийдєє бараг бvгдийг нь чадна. Энэ гурван хєгжмийг зохих хэмжээнд бас оролдчихно оо. Монголчууд чинь наадам найранд дуртай, би ч гэсэн найрлаж хєгжиx нэн дуртай хvн. Би одоо харин жаахан бие чилээрхээд євдсєнєєс хойш санаагаар жаахан хэцvv байна. Гэвч одоо яахав, бас чармайна аа. Амьдарч байгаа vед зовлон, жаргал гэдэг чинь зэрэгцэж байдаг юм байна. Би бол нэг ч євдєж, хавдаж vзээгvй. Гэвч євдсєнєєс хойш их тєвєгтэй санагдана. Заримдаа сэтгэлээр унах ч vе гарна. Гэвч энэ бvхнийг тэвчинэ л дээ. Амьдрал ийм л юм чинь. Амьдрал амттай, гашуун, баясгалантай, бас уйтгар гунигтай, бvх л юм байна. Ингэж л ойлговол таарах юм.
Сурвалжлагч: Бээжин хотод тєвхнєж амьдрахдaa нутгаа хэр их санадаг байсан бэ?
Цэцэнбилэг: Нутгаа сvvлийн vе болтол санаж байлаа. Би Бээжинд идээшиж дастaлаа бараг 20 жил болсон. Тэрнээс ємнє нутаг минь санагдаад байдаг байсан. Харин сvvлийн vед амьдрал тєвхнєж, айл гэр асч, хvvхэд маань амьдралаа бодоход нэлээд єєр болсон ч насжаад ирэхээр буцаад нутгаа их санадаг боллоо. Тєрєл тєрєгсєд, ах дvvгээ санадаг боллоо. Зарим vед тэднээ vгvйлж утсаар харилцаж байна. Ная хvрсэн хєгшин эхээ улам л санах боллоо. Нутгийнхаа хєгжил, ард тvмнийхээ амьдралд бас л санаа тавьдаг. Манай Xятад улсад єєрчлєлт шинэчлэлт болсноос хойш харьцангуй малчдын маань амьдрал дээшилж байгаа ч дотор газрыг бодвол бас л учиртай зvйл олон байна. Нєгєє талаар шинэ юмыг хvлээж авахаас болж уламжлалт мал аж ахуй маань хувирч байх шиг байна. Ялангуяа бэлчээр их багасч байна. Биднийг багa байхад бэлчээрт 100 гаруй элдэв тєрлийн ургамал байжээ. Одоо тэр бvхэн байхгvй болж. Нєгєє тал нь шинэ аргаар малжиж байна гээд хороонд малыг хорьчихдог болжээ.
Сурвалжлагч: Монголд байсан сэтгэгдлээсээ та ярих уу? Нэг жил байсан гэсэн байх аа. Ямар багш нараас ном сурсан бэ?
Цэцэнбилэг: Монголд нэг жил сайхан амьдарсан. Ер нь Монголын тухайтай би хар бага наснаасаа Дамдинсvрэн, Б.Рэнчингийн “Yvрийн туяa”, Лодойдамбын “Алтай”, “Манай сургуулийнхан”, орчуулсан зохиол “Ёстой хvний тууж”, Хоцанамсраевийн “Yvрийн туяa” гэж монгол, буриад бvх зохиолуудыг уншиж vздэг байсан. Монголын тухай ихийг мэдэх гэсэн, монголоо их сонирхдог, маш сонирхож байсан тэр 50-иад оны vед бидний харилцаа бас сайхан байсан юм. Хvсэл мєрєєдєл бол Монгол тийшээ их тэмvvлдэг байлаa. Тэр улстай нэг уулзах юмсан, тэр газарт нэг очих юмсан, vзвэл Улаанбаатар гэж ямар хот байдаг юм бэ, нэрийг нь сонcохоор нэг их гоё сонсогдоод, Улаанбаатар маш гоё сайхан нэр байдаг байсан. Тийм хvсэлтэй байсан, явсаар байгаад 50 хvрээд тэр хvсэл маань биелсэн. Монгол улсдаа хvрээд vзэхэд Улаанбаатар гэж монгол хот байсан, жинхэнэ монголчуудын гараар босгосон хот байсан. Том гvрний их хотуудтай харьцуулаад яахав. Энэ бол монгол хvний гараар бvтcэн монгол хот юм аа гэснийхээ хувьд дэлхий дээр єєрийнхєє байр суурь, єнгє vзэмжийг олоод, єєрийнхєє онцлогоо дэлхий дахинаа харуулсан, сайхан ард тvмэнтэй, сайхан байшин барилгатай, сайхан хот байлаa. Миний хувьд тэнд очоод болохгvй юм гэж нэг ч байхгvй, идэж уухаас эхлээд бvх юм надад хамгийн сайн таарсан. Монгол хvн ийм л газар байж амьдрах ёстой гэсэн сэтгэл тєрж байлаа. Yнэхээр ийм л байсан даа. Би тэнд нэг жил гойд сайхан амьдарсан. Багш нар маань Их сургуулийн Сvхбаатар багш, Билэгсайхан багш байлаа. Сvхбаатар багш бидэнд найруулга зvй заасан. Билэгсайхан багш орчин vеийн Mонголын уран зохиолыг заасан. С.Дулам багш монгол зан айлын тухай, тооны бэлэгдлийн тухайтай заасан. Бидэнд єнгєрсєндєє мэдэхгvй зvйл байсан юм уу, ойлгохгvй зvйл байсан уу, тэдгээрийг цааш нь нэмж гvнзгийрvvлж, оюун ухаaндаа монгол тvмнийхээ зан заншил тvvхийн уламжлалын талаар их мэдлэгийг зааж єгсєн. Энд болгонд би их баяртай байдаг. Тэгээд сурсан зvйл маань миний энэ хийж байгаа ажилтай маш их холбоотой, их тустай болсон л доо. Надад маш сайхан нєлєєтэй байсан. Монгол улс маань дэлхий дахинд єєрийн байр суурьтай, єєрийн гэсэн туурга тусгаар, єєрийн гэсэн амьдралаа бадраасан, соёл боловсролоо хєгжvvлж явааг нь харахад єєрєє би монгол vндэстэн болж тєрсний хувьд хязгааргvй сайхан санагдаж байлаа. Тэр бvхэнд баярлаж бахархаж явсан л даа. Монгол бол ер нь ийм л байх ёстой гэж би боддог юм. Нэг улсын хараат биш, Монгол гэдэг Чингисийн угсааг залгамжилж яваа улс шvv. Ялангуяa би бол цахар хvн. Манай цахар Лигдэн хаан Mонголын хамгийн сvvлийн хаан байсан. Ердєє энэ удам угсаагаар ч хєєсєн монголчууд бол тvvхийн хувьд нэг том vндэстэн байсан л даа. Та нар маань ард тvмнийхээ аж амьдралыг дээшvvлж, хєгжvvлэх засгийн газартай, тэгэхээрээ бvх юм нvдэнд харагдаж, надад vзэгдэж, гарт баригдаж байлаа. Монголын ард тvмэн бол сайхан нєхєрсєг, зочинсог ард тvмэн гэж бодож явдаг юм. Багын хvсэл маань биелсэнд Монголд очоод их л баярласан даа.
Сурвалжлагч: Бидний хооронд ялгаа хэр байх юм бэ?
Цэцэнбилэг: Миний хувьд ямар ч ялгаа байхгvй гэж ойлгодог. Хэлний тухай єєрєє судалсны хувьд хэдэн vг хэлье. Хэл гэдэг бол их сонин. Монголчууд хэдийгээр цєєхєн ч гэсэн бvх vндэстэнээр нийлэхэд бараг 10-аад сая хvрэх тоотой. Оршин амьдарч байгаа газар нутгийн талбай гэдэг бол асар уудам. Хятад нутаг дээр гэхэд монголчууд их єргєн уудам нутагт амьдарч байна. Тэгэхээр хэл аялгийн хувд маш ялгаатай, тvvхэндээ хэлний нутгийн аялгуу олонтой ийм л vндэстэн. Халх ч гэсэн адил, бусад тэр захчин торгууд, баяд гээд олон ястан байна шvv дээ. Сvvлийн vед Mонгол улс шинэ vсэгт оруулаад, хэлээ халх аялагт нэггээд, цэв цэвэр нэг хэлээр явуулж байна. Манай Xятад улсын хувьд бол монгол хэлний аялаг маш єргєн, янз бvрийн аялгаар ярина, гэхдээ бол бvгд л монгол хэл. Єнгєрсєнд монгол хvний бас нэгэн эмзэг тал байдаг шvv. Манай нутагт ч гэсэн цахарчууд 50, 60-аад оны vед хэл буруу хvн ороод ирэхээр цаанаа нэг таашаадаггvй. Хэл буруутай хvнийг цаанаасаа жигшээд байдаг зан байдаг юм. Одоо манай халхчуудад ч бас тийм зан байна. Бидэнтэй уулзаxaд би єєрийгєє дажгvй сайхан монголоор ярьдаг гэж боддог, гэтэл аялaгтай байна гэж сонслоо. Сvvлдээ бол мэдэрсэн, хэл бол эмзэг эд шvv дээ. Хэдий цэвэрхэн болох тутам, ялгараад ирэх тутам аялгийн ялгаа мэдэгдэнэ. Танай халхчууд байтугай, манай цахарууд хэлээ их эмзгээр хvлээж авна. Хvнийг яриаг их цэнэнэ. Энэ хvн ямар аялагтай ярьж байна гээд их ялгаж, салгаж vздэг. Дажгvй цэвэрхэн ярьдаг намайг голж байхад чинь аргагvй юм аа гэж боддог юм. Аялаг байлаа ч бvгд л монгол л гэж ойлгох ёстой. Монгол улсын нэг бvлэг хvмvvс vvнийг ойлгодоггvй байж магадгvй. Бидний хятад болчихсон ч юм уу, хятад хvн монгол хэлээр ярьж байгаа ч юм уу гэсэн тийм хардалт, сэтгэл байж магадгvй. Yнэндээ тийм биш. Євєр Mонголын хувьд нутгийн аялаг ихтэй, бvр хошуугаараа аялаг нь ялгаатай гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Лавшруулаад харах юм бол тэд нар хуучин хэлээ хадагласан нь нэлээд их байгаа юм шvv. Ордосууд бол дээр vеийн монгол аялгаа хадаглачихсан байна. Цахар аялаг бол цэвэрхэн монгол аялаг байсан, одоо бол муудаж байна, нээрээ мэдрэгдэж байна. Муудсaныг нь яаж мэдэв гэхээр бас шод год хийсэн сонин аялагтай болж байна. Монгол хэл гэдэг чинь их бардам байдаг байхгvй юу даа. Их хэгжvvн байдаг юм. Халхчуудынх бол энэ талаараа их сайн. Манайх ч уг нь ханатай л байдаг байсан чинь одоо бол шод год хийгээд нэг л биш ээ. Бааринчууд бол бас тийм шод год гэсэн аялагтай болсон. Хэмжээ домжоо нь жижигхэн ч юм уу, морь гэхийг моэр ч гэдэг юм уу. Авианы хувьд цаанаа нэг эв муутай сонсогддог юм. Хэл бол чухал юм, харин Монгол улс хэлээ зєвєєр єргєн хэмжээнд нэгтэгчихжээ. Маниуст бол хvч хvрэлцэхгvй байна. Манай радио шулуун хєхийн авиагаар баримжаа болгоно гэсэн чигийг барьдаг юм. Энэ нь харьцангуй цэвэрхэн, аль аль нь ойлгож мэдрэхээр талтай болoхoороо радиод сонгож, хэрэглэж байгаа юм л даа.
Сурвалжлагч: Удахгvй сан шинийн баяр болно. Тэгэхээр сар шинийн баяраа та Бээжин хотод яаж тэмдэглэдэг вэ?
Цэцэнбилэг: Бээжин хотод 36 жил сар шинээ тэмдэглэж байна. Сvvлийн 20-оод жилээс ємнє бол хувьсгалжсан маягаар сар шинээ тэмдэглэдэг байсан. Онцгой зvйл байхгvй ажил албаараа тэмдэглэчихдэг байсан. Сvvлийн vед бол монгол тэрлэг хувцсаа ємсч, хоорондоо уулзан золгож, манан хєєрєг элдэв зvйлээ аваад, ах дvv, садан айл амьтан хэсэг болсон байна. Бас хэдэн хундаг шимийн юм аа тогтоочихно. Мах шєлєє чаначихаад, хурууд цагаан идээгээ тавьчихаад, аятай сайхан шинэлж шинэ жилийг єнгєрvvлдэг. Энэ жил ч гэсэн бас л адилхан зочин гийчин ирвэл хvндэтгэж сайхан дайлаад явуулна. Єєрєє одоо наана цаана явж чадахгvй учраас гэртээ єнгєрнє биз дээ.
Сурвалжлагч: За баярлалаа. Монголын сонсогчдод маань таны ярилцлага сэтгэлд нь хvрч таалагдах байх аа гэдэгт эргэлзэхгvй байна. Та сар шинээ сайхан тэмдэглэж єнгєрvvлээрэй. Манай радиод ярилцлага єгсєнд баярлалаа.
Цэцэнбилэг: За та нарынхаа ингэж ирж, сурвалжлага авсанд чин сэтгэлийн угаасаа баярлаж, та нар сар шинээр сайн сайхан эрvvл энх байж, шинэ нэг жилийг улам єєдтэй, єнгєтэй єнгєрvvлэхийг хvсч байна.
Сурвалжлагч: Баярлалаа, ерєєлєєр болог.
2007.2.14
1 comment:
Tand sar shiniiin mend hvrgie.
Tanii bichlegvvdiig vrgelj huleej suudag. Irj bui gal gahai jildee elgeeree enh amgalan torlooroo towshin amgalan saihan shineleerei.
Post a Comment