Богдын Хvрээний уран Дармаа

(Хууч яриа)

Балбаж хийдэг Балбын дархныг oдоо уран хэмээн даян дэлхийд дуурсан ярихад Монгол дархны vнэн дvр хаа нэгэнтээ, тvvний цаана нуугдан хоцрох мэт санагдана. Мэргэд гарах Монгол орон болбоос урчуудын єлгий нутаг байсан, байсаар ирсэн болохыг Занабазар гэгээний бvтээсэн бурхадаас Даригангын мєнгєн эдлэл хvртэлх туулсан замаар мєшгєж, тvvхийг тодруулж бас болох мэт бодогдоно. Ухааны ур, нvдний ур, гарын ур гурав єв тэгш нийлсэн цагт уран хvний биеийг олж тєрдєг гам ёс байдаг талаарx євгєдийн яриа тодхон санагдана. Халхын єндєрлєгт хаа нэгэн газар, хэн нэгэн айлын vр болж заяaсан уран Монгол хvний тухай дуулснаа єгvvлье. Бадруулт тєрийн тэр нэгэн цаг дор (1910-аад он) Богдын Хvрээнээ 13-р дvрийн Далай Лам Тvвдэнгямц заларч гэнээ. Голын ногоон сvмийн ємнє талд харайсан цамын ємсгєлийг харсан Далай Лам “-Энэ сайхан ємсгєлийг дотор газраас авч ирсэн vv?” хэмээн айлджээ. “-Монгол хvн Их Хvрээнд урласан билээ” гэсэн хариу сонордоoд Далай Лам тэр уран хvнийг олж харахыг хvсчээ. Далай Ламын бараа бологсод удаж тєдєлгvй Баруун Хvрээний уран Дармаа ламыг олжээ. Тvvний сийлсэн зааны ясан рvvжинг (унжлага) таалсан Далай Лам Дармааг Лхас дахь Потолагийн ордондoo хамт очихыг урьж гэнэ. Далай Ламын айлдсан лvндэн болохоор “vгvй” гэvэн vг хоолойг нь давсангvй, дагаад Лхас явахаар болсон гэнэ. Тvвдэд буцаад Далай Лам уран Дармааг ордоныхоо нэгэн єрєєнд суулгaж, гарын шавь нартай болгосoн байна. Далай Ламын ордонд очоод уран Дармаа олон сийлбэр хийж єргєсєн ажээ. Далай Лам уран Дармааг єєрийнхєє шадар найз шигээ vзэж, хэдийд ч хамаагvй гэрт нь ороод ирдэг, хийсэн юмыг нь vзээд суудаг байсан гэнэ. Тvvгээрч барахгvй “хамаагvй, хамаагvй, зvгээр, зvгээр” хэмээн хаа таарсан газраа тэднийд суудаг байж гэнэ. Тvвдийн албаны том хvмvvс хvссэн зvйлээ хийлгэж ихэд дотно болсон цагт Далай Лам жанч халжээ. Дараагийн Далай Ламыг Лхас хавиасаа тодруулахаар олон жил хайсан учир уран Дармаа ордноос гарч Лхасын нэгэн хороололд амьдрах болсон байна. Тvвд даяар алдар цуутай уран Дармаа шар шувталж, Лхасын олон сайхан хvvхнvvдийн нэгтэй дэр нэгдсэн байна.

Залуу сайхан хvvхний арга эвийг олохоор алт, мєнгє, vнэт чулууны сайныг шилэн авч єгсєєр байгаад их єрєнд унасан гэнэ. Олон хvнд єртэй болсон уран Дармаа найз нєхєд, ноёд тvшмэдvvдээс тусламж гуйлгvй, Тvвдээс гарч амьдрахаар шийдээд цаасан мєнгийг дуурайлган олноор зураад, єртэй хvмvvсээ цуглуулан цайлж, дайлж бvх єрийг бэлэн мєнгєєр дарсан байна. Єрєє авсан хvмvvс “манай Дармаа ингэх л ёстой хvндээ” гэцгээж их л баяртай гэр орондоо буцжээ. Эрт орой хэзээ нэгэн цагт хэрэг мандах учир уран Дармаа хурааж хумьсан хєрєнгє, эхнэр хvvхдээ аваад Жагарт гарсан байна. Тєдєлгvй Тvвдэд хуурамч мєнгє илэрсэн сураг гарч, байсаар Дармаагийн єртэй байсан хvмvvсээс тэр мєнгє гарсан дуулдаж, уран Дармаа хуурамч мєнгийг хийсэн нь тодорхой болжээ. Нэгэнт Тvвдийн хилийн дээсийг алхсан тул хэрэг сєхєгдєх юмгvй замхарч, цагийн эрхэнд мартагдсан байна. Yvнийг надад уран Дармаагийн шавь явсан євгєн хуучилсан юм. Дармаа гуайн хvvхдvvд єсч ториноод Энэтхэгийн нэртэй сургуулиудыг тєгссєн байна. Уран Дармаа Балбадаа амьдарч байгаад нэгэн орой хоол идэлгvй “За ингээд хажуулая даа” гэж хэлээд унтахдаа хорвоогийн зулыг жаргааж, огторгуйн тоос болон одсон гэнэ билээ. Монгол, Тvвд, Жагар, Балбад нэр нь цуурайтaж явсан уран Монгол хvн сударын шогла ийн хаагдаж, оршил нь vvгээр тєгсєв. Хvн сударыг уншина гэдэг нэн сонин зvйл.

2001.6.6