Монгол хэлний тайлбар толь

Улс vндэстэнийг бvрдvvлж байдаг амин чухал зvйл бол хэл юм. Хэлийг уламжлан євлєж, єргєжvvлэн баяжуулахад бичиг vсгийн гvйцэтгэсэн vvрэг асар их билээ. Монголчууд дор хаяж мянган жилийн бичгийн боловсролтой ард тvмэн ба тvvхийн энэ урт удаан хугацаанд бичиг vсгээ боловсронгvй болгож, тvvx соёлоо худам монгол бичгээр тэмдэглэн ирэх ялдамд олон тєрлийн толь бичиг туурвиж, тvvнийгээ ашиглаж иржээ. Бидний гар дээр эхээрээ vлдсэн нь 1717 онд барлагдсан 21 дэвтэр бvхий “Хорин нэгт тайлбар толь” болно. Хорин нэгт тайлбар толийг мєн 1979 онд Євєр Монголд дахин хэвлэж нийтийн хvртээл болгожээ. Євєр Монголын соён гийгvvлэгч, тусгаар тогтнолын тєлєє гарамгай тэмцэгч, олноо Дэ ван гэж алдаршсан Дэмчигдoнрoв vзэмчин, цахар, хишигтэн, аваг нарын арваад эрдэмтэн, мэргэдийг цуглуулан 1940-1943 онуудад “Хорин нэгт тайлбар толь”-ийн 13 мянган vгийг vндэс болгож, 23.5 мянган vгтэй, 28 дэвтэр гар бичмэл тууривуулсныг тvvхэнд “Хорин наймт тайлбар толь” хэмээн нэрлэж ирсэн ба Євєр Монголын xэвлэлийн хорооноос 1983 онд хэвлэж нийтийн хvртээл болгосон байна. Монгол улс мандан бадарсан цагаасаа vндэсний соёлыг бадраан хєгжvvлэх зорилго тавьж, Судар бичгийн хvрээлэнг байгуулан олон арван бvтээл туурвижээ. Тvvний нэг нь 1926-29 онд хэл бичгийн эрдэмтэн Шагжийн бvтээсэн “Эрхгvйеэ хэлбэр болгон зохиосон монгол vгний тайлбар чандманийн эрх” толь болох ба гар бичмэлээр хадаглагдаж байсныг академич Цэрэнсoднoм “Монгол vгний тайлбар толь” нэрээр Mонгол улсын соёлын сангаас Дундад улсын vндэсний хэвлэлийн хороотой хамтран хэвлэж, 1994 онд нийтийн хvртээл болгожээ. Уг толь бичигт 16 мянга гаруй толгой vг орсон байна. Мєн Судар бичгийн хvрээлэнгээс 1921-1927 онд туурвисан “Гучин зургаат тайлбар толь” гар бичмэлээр хадаглагдаж байсан ба Сумъяабазар хэвлvvлж, 2003 онд нийтийн хvртээл болгов. Кирил vсгийн толь бичгvvдэд 1966 онд хэвлэсэн Я.Цэвэл “Монгол хэлний товч тайлбар толь”, 1983 онд хэвлэсэн Ц. Дамдинсvрэн, Г.Осор нарын “Монгол хэлний дvрмийн толь” орно. Євєр Монголын сурган хvмvvжлийн хэвлэлийн хорооноос “Монгол хэлний сурагчийн толь бичиг”-ийг vндэс болгож зохиосон “Монгол хэлний баримжаа аялганы толь”-ийг 1983 онд хэвлэн гаргасан байна. Энэ толь 12 мянга гаруй толгой vгтэй, цахар аялгыг баримжаа болгосон нь vнэндээ халх аялганд ойртох гэсэн томоохон алхам болжээ. 2005 онд монгол хэл бичгийн ухааны эрдэмтэн Ш.Чоймаа “Монгол бичгийн хэлний тонгоруу толь”-ийг 2 ботиор, “Mонгол хэл зvйн толь бичиг”-ийг мєн 2 ботиор хэвлэн гаргав. Тус бvрд нь 55 мянган толгой vг орсон байна. Євєр Монголд Ц.Норжиноор толгойлуулсан эрдэмтэдийн дугуйлан 1958 оноос эхлэн монгол хэлний тайлбар толийг туурвин, Соёлын хувьсгалын жилvvдэд эх нооргоо алдаж, дараа нь vргэлжлvvлэн туурвисаар 1999 онд “Монгол хэлний толь” нэрээр хэвлvvлжээ. 40 гаруй жил, 40 орчим эрдэмтэдийн нєр их хєдєлмєрєєр бvтcэн уг толинд 70 мянга гаруй толгой vг орсон ба одоогийн байдлаар энэ нь хамгийн том хэмжээний монгол хэлний тайлбар толь болоод байна.

80-аад оны дундуур Намын тєв хорооны архивт хадаглагдаж байсан Шагжийн толийг уг архивийн галын инжинер, миний багын найз Д.Бямбацогт хувилан єгснийг би хэрэглэж байгаад 1990 онд Улсын бага хурлын гишvvн Г.Зуунай агсанд vлдээгээд Япoнд сурахаар одсон билээ. Зуунай агсан тэр vедээ зэгсэн сайн франц хэлтэй цєєхєн монголчуудын нэг ба бичгийн монгол хэлэндээ шаггvй нэгэн байж дээ. “Yндсэн хууль боловсруулахад бичгийн талаас нь хянана. Гадаадад сурахаар явах гэж байгаа хvн чи тэр толиор яахав, надад єгєєрэй” гэхэд нь би Зуунай гуайд уг толийг уриалгаxaн єгсєн. Тvvнээс хойш бичгийн сайхан хэлтэй эгэлгvй энэ хvнтэй нvvр учирсангvй. Чоймаа багшийн хvv Лодойравсал Германд байхдаа аавынхаа бvтээсэн дєрвєн боть толийг надад илгээсэн билээ. Монголд очихдоо Ц. Шагдарсvрэн гуайтай уулзаж, хэлний талаар туурвисан бvтээлvvдээс нь олж авсан юм. Энэ мэтээр цуглуулсаар монгол бичгийн хэлний хэдэн тольтой болсноо энд дурдлаа.

2007.2.14