Нэрт тvvхч, Монгол эрдэмтэн Цэцэн Жагжид гуайтай уулзаж явсан боловч тухлан сууж тавтай хөөрч байсангvй. Энэ удаа Кальфорн мужийн Сан Хозэ хотноо амьдардаг 87 насны сvvдэр буулгасан ч тунгалаг саруул яваа Цэцэн Жагжид гуайн гэрт нь өдрийн сайнд гарын билэгтэй хvрч, бурхан шvтээнд нь хоёр алд хадаг татаад хөөрөг зөрvvлэх мөчид ийнхvv хуучлан суувай:
Таныг би өвөр Монголоос гарсан эрдэмтэн гэж сонссоноос цаашгvй. Аль нутагийн ямар угсааны хvн бэ та?
Би Харчин Монгол хvн. Хаалган хотоос бvvр цааш цагаан хэрмийн хавьд амьдардаг Монгол омог аймгийг харчин гэнэ. Хорчин нь бол тайчууд юм шvv. Уг нь харчингуудын ноёд нь урианхай угсааны хvмvvс боловч олон зуун жилийн турш Хятад Монголын хилийн заагт оршин тогтносоноор Хятадад их хайлсан улс. Би харчинаар ярих юм бол дvv минь ойлгохгvй. Миний төрсөн газар бол өвөр Монголын Зостын чуулганы (Одоогийн Улаанхад) харчин баруун гарын хошууны Шивээ голын хөвөөн дэх харчины вангийн ордон. Манай нутаг цагаан хэрэм даваад л залгадаг сайхан газар болохоор Манжийн хаан ав хийхдэг болсон. Тэгээд манж нарыг дагаж ирсэн хятадаар дvvрчихсэн юм. Одоогоор тэр газрыг “авын хороо” гэж нэрлэсээр байна.
Манжийн цэргийн Монгол жанжин Сэнгэринчин харчин хvн vv?
Yгvй, vгvй. Тэр хорчин хvн. Сэнгэринчин байдаг хvчээ Mанжид өгчихсөн хvн. Англичуудыг далай дээр барьж, Тайпэнгийн их тэнгэрийн бослогыг дарж явсан даа.
Жагжид гуайг би язгууртай хvн гэж сонсон юм. Удам угсаагаа тодруулан хэлнэ vv?
Yгvй, vгvй. Би харц хvн. Миний өвөө нар Манжийн хааны vед 8 vеийн хошуун захирагч хийж явсан улс. Захирагч бол дайчин улсын Монгол хошууны эгэл харчуудын хvрж болох хамгийн дээд тvшмэлийн зэрэг байсан юм. Миний аав Хаш-Очир айлын гурван хvvхдvvдийн дундах ба лам болон Лувсанчойжир гэдэг номын нар авч яваад сvvлдээ хар болсон. Миний аав гэрийнхээ сvмд анх лам болж шавилан сууж байсан. Манай гэрийн сvмийг харчинд зvvн сvм гэдэг. Цаана нь харчины дунд сvм, баруун сvм гэж байсан. Баруун сvм нь Вангийн сvм гэж алдаршсан өвөр Монголын хувь заяатай их холбогдсон сvм дээ. Аав тэгээд Вангийн сvмд шилжсэн суусан юм гэнэ лээ. Хошуу засаг Гvнсэнноров зарилаг буулган аавыг хар болгоод жасааг нь хошуунд хавсаргасан. Тэгээд харчин вантай эв муутай явсан гэж хэлцэг юм. Харчин ваны итгэмжлэлээр аав их хvрээнд Ар Богд хаан ширээнд суухад баяр хvргэн очиж халхын байдлыг сайтар мэдсэн хvн. Аав Шилийн голын Авга Да Вантай их шадарлаж явсан. Тэр vед Yзэмчин Ван их жаахан хvvхэд байсан. Да Ван бол жvн ван, vзэмчин хvvхэд ван бол чин ван. Тэгээд аав Манжийн хааны элчийг бараалхуулахад чин ван хvvхэд болохоор Да Ван тэвдэж байсан гэдэг. Тэгээд Да Вангийн хvсэлтээр тvvний туслах болсон гэсэн. Тэр vед Баруун сvнэдийн Дэ Ван залуу, ээж нь манай аавтай шадарлаж явсан улс болохоор бид багаас баруун сvнэдтэй их найртай байв.
Таныг би өвөр Монголоос гарсан эрдэмтэн гэж сонссоноос цаашгvй. Аль нутагийн ямар угсааны хvн бэ та?
Би Харчин Монгол хvн. Хаалган хотоос бvvр цааш цагаан хэрмийн хавьд амьдардаг Монгол омог аймгийг харчин гэнэ. Хорчин нь бол тайчууд юм шvv. Уг нь харчингуудын ноёд нь урианхай угсааны хvмvvс боловч олон зуун жилийн турш Хятад Монголын хилийн заагт оршин тогтносоноор Хятадад их хайлсан улс. Би харчинаар ярих юм бол дvv минь ойлгохгvй. Миний төрсөн газар бол өвөр Монголын Зостын чуулганы (Одоогийн Улаанхад) харчин баруун гарын хошууны Шивээ голын хөвөөн дэх харчины вангийн ордон. Манай нутаг цагаан хэрэм даваад л залгадаг сайхан газар болохоор Манжийн хаан ав хийхдэг болсон. Тэгээд манж нарыг дагаж ирсэн хятадаар дvvрчихсэн юм. Одоогоор тэр газрыг “авын хороо” гэж нэрлэсээр байна.
Манжийн цэргийн Монгол жанжин Сэнгэринчин харчин хvн vv?
Yгvй, vгvй. Тэр хорчин хvн. Сэнгэринчин байдаг хvчээ Mанжид өгчихсөн хvн. Англичуудыг далай дээр барьж, Тайпэнгийн их тэнгэрийн бослогыг дарж явсан даа.
Жагжид гуайг би язгууртай хvн гэж сонсон юм. Удам угсаагаа тодруулан хэлнэ vv?
Yгvй, vгvй. Би харц хvн. Миний өвөө нар Манжийн хааны vед 8 vеийн хошуун захирагч хийж явсан улс. Захирагч бол дайчин улсын Монгол хошууны эгэл харчуудын хvрж болох хамгийн дээд тvшмэлийн зэрэг байсан юм. Миний аав Хаш-Очир айлын гурван хvvхдvvдийн дундах ба лам болон Лувсанчойжир гэдэг номын нар авч яваад сvvлдээ хар болсон. Миний аав гэрийнхээ сvмд анх лам болж шавилан сууж байсан. Манай гэрийн сvмийг харчинд зvvн сvм гэдэг. Цаана нь харчины дунд сvм, баруун сvм гэж байсан. Баруун сvм нь Вангийн сvм гэж алдаршсан өвөр Монголын хувь заяатай их холбогдсон сvм дээ. Аав тэгээд Вангийн сvмд шилжсэн суусан юм гэнэ лээ. Хошуу засаг Гvнсэнноров зарилаг буулган аавыг хар болгоод жасааг нь хошуунд хавсаргасан. Тэгээд харчин вантай эв муутай явсан гэж хэлцэг юм. Харчин ваны итгэмжлэлээр аав их хvрээнд Ар Богд хаан ширээнд суухад баяр хvргэн очиж халхын байдлыг сайтар мэдсэн хvн. Аав Шилийн голын Авга Да Вантай их шадарлаж явсан. Тэр vед Yзэмчин Ван их жаахан хvvхэд байсан. Да Ван бол жvн ван, vзэмчин хvvхэд ван бол чин ван. Тэгээд аав Манжийн хааны элчийг бараалхуулахад чин ван хvvхэд болохоор Да Ван тэвдэж байсан гэдэг. Тэгээд Да Вангийн хvсэлтээр тvvний туслах болсон гэсэн. Тэр vед Баруун сvнэдийн Дэ Ван залуу, ээж нь манай аавтай шадарлаж явсан улс болохоор бид багаас баруун сvнэдтэй их найртай байв.
өмнө та харчин хэл өөр тул намайг ойлгохгvй гэж хэллээ. Гэтэл Монголоор тун сайхан ярьж байх юм. Монгол хэлний бидний ярьдаг аялагийг хэдийд ингэж сурсан юм бэ?
Миний аав Харчин вангаас улсын тусгай гvнд өргөмжлөгдөж Бээжинд суун, Далай ламын төлөөлөгчийг хавсарч байсан болохоор Шилийн голын Монгол хоёд манайхаар байнга ирдэг байлаа. Багад тэд нар оройн цагаар хийх юм байхгvй тул надаар тохуурхан Монголоор ярьж тоглосоор байгаад Монгол хэлийг хvvхэд ахуйдаа сурсан юм. Сvvлдээ би Шилийн голд хошуун туслах тvшмэлээр ажиллах болсноор Монголоор өдөр тутам ярьдаг байлаа. Хэрвээ Бээжинд суугаагvй бол харчин хэлээр ярина шvv.
Бодвол танайх ном судар хөлгөлөсөн бичгийн их айл байсан байх даа. Та багадаа ямар сургуулиар дамжсан бэ?
Манай авга ах Алтан-Очирын хатан нь Инжинаашийн зээ охин байсан болохоор их зохиолчийн ном судар өвлөгдөн ирсэн. Тэгээд ч манайх гэрийн сургуультай болохоор тэндээ бичиг ном vзсэн. Гэрийн сургууль аравхан хvvхэдтэй, Шандунаас ирсэн багш хичээл заадаг байлаа. Бээжинд очоод Хой Уан гэдэг Амeрик бага сургуульд орсон. Улмаар Бээжингийн их сургуулийн хуулийн ухааны хvрээлэнгийн улс төрийн салбарт суралцсан.
Оюутан байх vедээ хийж явсан сэтгэлд тод vлдсэн юм юу байна? Заримаас нь та дурсан ярина уу?
Оюутан байхдаа Монголын тvvх, улс төрийг сонирхож ихэд сэтгэл гаргаж байв. 1933 онд Батхаалган дахь Монголын өөртөө засах хөдөлгөөн Дэммчигдонровын удирдлаган дор өрнөж оюутан сэхээтэн залуус тvvнийг дэмжин хvлээн авсан. Энэ өөртөө засах хөдөлгөөнийг Банчин Богд дэмжиж байсан ч Жанч хутагт эсэргvvцэж байлаа. Ингэхээр Жанч хутагтыг эсэргvvцэх хөдөлгөөн болж би тvvнд хvчтэй оролцож явав. Жанч хутагт их эсэргvvцэлтэй учирсан болохоор Батхаалганд очиж хөдөлгөөнийг дарж чадаагvй. Жанч хутагт уг нь Монгол хvн, “Монголчууд намайг хvндлэх нь хvv эцгээ асрах мэт. Хэрвээ харш санаатныг (Банчин Богдыг) арилгаваас шаргал зам аяндаан тодорно” гэж хэлж байсан.
Тэгэхээр та өвөр Монголын өөртөө засах эрхийн төлөө тэмцэлд гар биеэр оролцож явсан хvн юм аа. Таныг бvvр Дэ Ван Дэмжигдонровын туслах явсан гэж ярьдаг юм билээ. Энэ талаараа тодруулан хэлээч?
1937 оны 10 сард Хөх хотод “Монгол чуулганууд холбоолон өөртөө засах засгийн ордон” байгуулах хурал хуралдах vед хамт сурагчдынхаа хурлыг төлөөлөн оролцож уг их хуралд дэвшvvлсэн Монгол засгийн газрыг зохион байгуулах төсвийг гардан бичилцсэн. Бvгд л Дэ Ваны шууд удирдлаган дор Японы дэмжлэгтэйгээр явагдаж байсан юм. Японтой ийнхvv харилцаа тогтсон тул 1938 онд Японы Васeдагийн их сургуульд Япон хvмvvсийн дэмжлэгтэйгээр суралцсан. 1939 оны 9 сард Японоос Хаалганд буцан ирж, аавын хуучин найз Шилийн голын чуулган дарга Сvнчинваанчигийн дэргэд бичээчээр ажиллаа. 1943–1945 онуудад Шилийн гол чуулганы ерөнхий явдлыг эрхлэх газрын дарга, чуулганы ажилтан, эдийн засаг соёлын ажлыг давхар хавсарч байсан. Дэ Вантай ойр дотно явсан болохоор “Миний мэддэг Дэмчигдонров ванг хийгээд тухайн vеийн өвөр Монгол” гэдэг хоёр дэвтэр ном бичсэн. Хожим англиар “Монголын эцсийн ванг Дэмчигдонровын нэг нас хийгээд тvvний цаг vе” номоо гаргалаа. Дэ Ванг ингэж хэлсэн: “Хятадууд намайг урвагч гэдэг. Хэрвээ би хятад хvн байсан бол урвагч мөн. Гэхдээ би Монгол хvн болохоороо огтхон ч урвагч биш.”
Та тэгвэл дайны жилvvдэд Шилийн гол аймагт ажиллаж байжээ. Чөлөөлөх дайн хэрхэн болж өнгөрсөн бэ?
Тэр vед бид нар нэг том урт хар vvл баруун хойноосоо нvvгээд зvvн ургашаа далд орохыг харсан юм. Тэр их хар vvлээр муу ёрийн совин татаж байснаа их тод санадаг. Зөвлөлт Монголын чөлөөлөх цэрэг ирээд чөлөөллөө. Оросууд хамаг юмыг нь хамаад аваад явсан, тэдний явсан газар аюул их нvvрлэсэн. Жийп машиндаа булааж тоносон ачаа нь багтахгvй болохоор айлын дээсэн хошлонг тас огтолоод тэнжээ хийгээд тэд арилдаг байлаа. Орос цэргvvд бол тааралдсанаа авна, архи хvvхэн хайна. Миний цагийг нэг орос цэрэг булааж авчихаад архи гарган канпай (хундаг тулгая) хийе гэж байсан. Юмаа булаалгасан амьтан чинь юун канпай хийж найрлах вээ дээ. Монгол нохой ухаантай. Морьтой хvн ирэхэд боргодог доо. Тэгтэл орос цэрэг ирэхээр нэг дуу ч гаргахгvй нам хэвчихдэг юм. Ямар их муу сvр байна. Нохой хvртэл мууг нь мэдчихээд нам хэвтээд байгаа юм. Хамгийн харуусалтай нь Бандид гэгээний хийд дээр хурал хураад сууж байгаа 120 гаруй лам нарыг орос цэргvvд бослогонд бэлтгэж байна гээд vнэсэн овоон дээр гаргаж байгаад шvршээд алчихсан. Тэгээд дотор нь Японы тагнуул байсан гээд зар тараачихсан. Би тэр vед Авга Вангийн газар хvрээд иртэл гэгээний хийд цусанд будагдсан байсан. Харин хурал номонд ирээгvй лам нар амьд гарсан даа. Бандид гэгээний сvмийн буурин дээр Шилийн гол аймгийн Шилийн гол хот байгаа. Дайны vед хэн нь монгол, хэн нь хятад, хэн нь япон, хэн нь дайсан гээд ялгахад бэрх, хvний чанар гэж бас огт байхгvй болно.
Монгол цэргvvд мөн тонуул дээрэм хийж байсан уу? Тэдэнтэй уулзаж учирч байв уу?
Монгол ах дvv нар бол нvvр халуун болохоор арай тийм биш ээ. Халхын цэрэг ирсэн газар бол аюулаас аврагдлаа гээд ардууд их баярлаж байсан. Бид нар өргөх бичиг vйлдэж өвөр Монголын ард тvмнийг чөлөөлж байгаад баяр хvргээд Зөвлөлт-Монголын цэрэгт элч илгээлээ. Тэгтэл нөгөө элчийг маань хамаг хувцасыг нь тайлж аваад нvцгэнээр нь нэг цамц нөмрvvлээд моринд мордуулаад буцаасан. Тоглож байгаа нь л тэр байх. Харин тэр захидал Монголын Yнэн сонин дээр гарсныг хожим мэдлээ. Би Монголын цэргийн даргын цацарт ороод элдэвийг хөөрч бvvр сvvлдээ дайлуулаад их удав. Тэгтэл гадаа хvлээж байсан нөхөд маань санаа нь зовоод, ингэж удахыг бодоход нэг юм боллоо одоо яандаа гэж байсан юм гэнэ лээ.
Оросын чөлөөлөх цэргээс айж байв уу? Яагаад тэдний vлдээсэн бараан мөрийг тvvхэн бичээд vлдээсэнгvй вэ?
Айлгvй яахав. Тэд чинь хvссэнээ хийнэ. Амыг нь харж аргыг нь олохоос өөр юм юу байхав. Нэг удаа орос цэргийн хvрээнд буусан юм. Цэргийн хээрийн чирдэг тогоонд хонь алаад толгойг нь аваад бvтнээр нь чанчихсан, сэвс нь хамт чанагдаад ногоон шөл болчихсон харагдсан. Яг мал шиг санагдсан даа. өөрсдийнхөө хэрэглэж яваа юм болгоноо “наш, наш” (манайх) гэнэ. Амeрикт хийсэн Жийп маркийн тэргийг хvртэл заагаад манайх л гэнэ. Манайх гээд байгаа лаазласан махан дээрх бичгийг нь хартал Амeрикт хийлээ гээд бичсэн байсан. Худлаа байна гээд зvрхэлж хэлж чадсангvй дуугvй л өнгөрлөө. Намайг ямар англи хэл сурсан гэж тэд мэдэх вэ, аягvй бол өөрсдөө ч уншиж чадахгvй хvмvvс л явсан байх. Тэдний яваад өнгөрсөний хойно ах дvv нар ирээд чөлөөлөөд явлаа гэж бичиж эхэлсэн. Yнэн зөвөөр нь бичвэл ах дvv орнуудын найрамдалд ан цав суулгалаа гээд улс төрийн алдаанд орно.
Чөлөөлөх дайны дараа таныг Хятадаас гартал өвөр Монголын байдал ямаршvvхэн байв даа.
Бодвол танайх ном судар хөлгөлөсөн бичгийн их айл байсан байх даа. Та багадаа ямар сургуулиар дамжсан бэ?
Манай авга ах Алтан-Очирын хатан нь Инжинаашийн зээ охин байсан болохоор их зохиолчийн ном судар өвлөгдөн ирсэн. Тэгээд ч манайх гэрийн сургуультай болохоор тэндээ бичиг ном vзсэн. Гэрийн сургууль аравхан хvvхэдтэй, Шандунаас ирсэн багш хичээл заадаг байлаа. Бээжинд очоод Хой Уан гэдэг Амeрик бага сургуульд орсон. Улмаар Бээжингийн их сургуулийн хуулийн ухааны хvрээлэнгийн улс төрийн салбарт суралцсан.
Оюутан байх vедээ хийж явсан сэтгэлд тод vлдсэн юм юу байна? Заримаас нь та дурсан ярина уу?
Оюутан байхдаа Монголын тvvх, улс төрийг сонирхож ихэд сэтгэл гаргаж байв. 1933 онд Батхаалган дахь Монголын өөртөө засах хөдөлгөөн Дэммчигдонровын удирдлаган дор өрнөж оюутан сэхээтэн залуус тvvнийг дэмжин хvлээн авсан. Энэ өөртөө засах хөдөлгөөнийг Банчин Богд дэмжиж байсан ч Жанч хутагт эсэргvvцэж байлаа. Ингэхээр Жанч хутагтыг эсэргvvцэх хөдөлгөөн болж би тvvнд хvчтэй оролцож явав. Жанч хутагт их эсэргvvцэлтэй учирсан болохоор Батхаалганд очиж хөдөлгөөнийг дарж чадаагvй. Жанч хутагт уг нь Монгол хvн, “Монголчууд намайг хvндлэх нь хvv эцгээ асрах мэт. Хэрвээ харш санаатныг (Банчин Богдыг) арилгаваас шаргал зам аяндаан тодорно” гэж хэлж байсан.
Тэгэхээр та өвөр Монголын өөртөө засах эрхийн төлөө тэмцэлд гар биеэр оролцож явсан хvн юм аа. Таныг бvvр Дэ Ван Дэмжигдонровын туслах явсан гэж ярьдаг юм билээ. Энэ талаараа тодруулан хэлээч?
1937 оны 10 сард Хөх хотод “Монгол чуулганууд холбоолон өөртөө засах засгийн ордон” байгуулах хурал хуралдах vед хамт сурагчдынхаа хурлыг төлөөлөн оролцож уг их хуралд дэвшvvлсэн Монгол засгийн газрыг зохион байгуулах төсвийг гардан бичилцсэн. Бvгд л Дэ Ваны шууд удирдлаган дор Японы дэмжлэгтэйгээр явагдаж байсан юм. Японтой ийнхvv харилцаа тогтсон тул 1938 онд Японы Васeдагийн их сургуульд Япон хvмvvсийн дэмжлэгтэйгээр суралцсан. 1939 оны 9 сард Японоос Хаалганд буцан ирж, аавын хуучин найз Шилийн голын чуулган дарга Сvнчинваанчигийн дэргэд бичээчээр ажиллаа. 1943–1945 онуудад Шилийн гол чуулганы ерөнхий явдлыг эрхлэх газрын дарга, чуулганы ажилтан, эдийн засаг соёлын ажлыг давхар хавсарч байсан. Дэ Вантай ойр дотно явсан болохоор “Миний мэддэг Дэмчигдонров ванг хийгээд тухайн vеийн өвөр Монгол” гэдэг хоёр дэвтэр ном бичсэн. Хожим англиар “Монголын эцсийн ванг Дэмчигдонровын нэг нас хийгээд тvvний цаг vе” номоо гаргалаа. Дэ Ванг ингэж хэлсэн: “Хятадууд намайг урвагч гэдэг. Хэрвээ би хятад хvн байсан бол урвагч мөн. Гэхдээ би Монгол хvн болохоороо огтхон ч урвагч биш.”
Та тэгвэл дайны жилvvдэд Шилийн гол аймагт ажиллаж байжээ. Чөлөөлөх дайн хэрхэн болж өнгөрсөн бэ?
Тэр vед бид нар нэг том урт хар vvл баруун хойноосоо нvvгээд зvvн ургашаа далд орохыг харсан юм. Тэр их хар vvлээр муу ёрийн совин татаж байснаа их тод санадаг. Зөвлөлт Монголын чөлөөлөх цэрэг ирээд чөлөөллөө. Оросууд хамаг юмыг нь хамаад аваад явсан, тэдний явсан газар аюул их нvvрлэсэн. Жийп машиндаа булааж тоносон ачаа нь багтахгvй болохоор айлын дээсэн хошлонг тас огтолоод тэнжээ хийгээд тэд арилдаг байлаа. Орос цэргvvд бол тааралдсанаа авна, архи хvvхэн хайна. Миний цагийг нэг орос цэрэг булааж авчихаад архи гарган канпай (хундаг тулгая) хийе гэж байсан. Юмаа булаалгасан амьтан чинь юун канпай хийж найрлах вээ дээ. Монгол нохой ухаантай. Морьтой хvн ирэхэд боргодог доо. Тэгтэл орос цэрэг ирэхээр нэг дуу ч гаргахгvй нам хэвчихдэг юм. Ямар их муу сvр байна. Нохой хvртэл мууг нь мэдчихээд нам хэвтээд байгаа юм. Хамгийн харуусалтай нь Бандид гэгээний хийд дээр хурал хураад сууж байгаа 120 гаруй лам нарыг орос цэргvvд бослогонд бэлтгэж байна гээд vнэсэн овоон дээр гаргаж байгаад шvршээд алчихсан. Тэгээд дотор нь Японы тагнуул байсан гээд зар тараачихсан. Би тэр vед Авга Вангийн газар хvрээд иртэл гэгээний хийд цусанд будагдсан байсан. Харин хурал номонд ирээгvй лам нар амьд гарсан даа. Бандид гэгээний сvмийн буурин дээр Шилийн гол аймгийн Шилийн гол хот байгаа. Дайны vед хэн нь монгол, хэн нь хятад, хэн нь япон, хэн нь дайсан гээд ялгахад бэрх, хvний чанар гэж бас огт байхгvй болно.
Монгол цэргvvд мөн тонуул дээрэм хийж байсан уу? Тэдэнтэй уулзаж учирч байв уу?
Монгол ах дvv нар бол нvvр халуун болохоор арай тийм биш ээ. Халхын цэрэг ирсэн газар бол аюулаас аврагдлаа гээд ардууд их баярлаж байсан. Бид нар өргөх бичиг vйлдэж өвөр Монголын ард тvмнийг чөлөөлж байгаад баяр хvргээд Зөвлөлт-Монголын цэрэгт элч илгээлээ. Тэгтэл нөгөө элчийг маань хамаг хувцасыг нь тайлж аваад нvцгэнээр нь нэг цамц нөмрvvлээд моринд мордуулаад буцаасан. Тоглож байгаа нь л тэр байх. Харин тэр захидал Монголын Yнэн сонин дээр гарсныг хожим мэдлээ. Би Монголын цэргийн даргын цацарт ороод элдэвийг хөөрч бvvр сvvлдээ дайлуулаад их удав. Тэгтэл гадаа хvлээж байсан нөхөд маань санаа нь зовоод, ингэж удахыг бодоход нэг юм боллоо одоо яандаа гэж байсан юм гэнэ лээ.
Оросын чөлөөлөх цэргээс айж байв уу? Яагаад тэдний vлдээсэн бараан мөрийг тvvхэн бичээд vлдээсэнгvй вэ?
Айлгvй яахав. Тэд чинь хvссэнээ хийнэ. Амыг нь харж аргыг нь олохоос өөр юм юу байхав. Нэг удаа орос цэргийн хvрээнд буусан юм. Цэргийн хээрийн чирдэг тогоонд хонь алаад толгойг нь аваад бvтнээр нь чанчихсан, сэвс нь хамт чанагдаад ногоон шөл болчихсон харагдсан. Яг мал шиг санагдсан даа. өөрсдийнхөө хэрэглэж яваа юм болгоноо “наш, наш” (манайх) гэнэ. Амeрикт хийсэн Жийп маркийн тэргийг хvртэл заагаад манайх л гэнэ. Манайх гээд байгаа лаазласан махан дээрх бичгийг нь хартал Амeрикт хийлээ гээд бичсэн байсан. Худлаа байна гээд зvрхэлж хэлж чадсангvй дуугvй л өнгөрлөө. Намайг ямар англи хэл сурсан гэж тэд мэдэх вэ, аягvй бол өөрсдөө ч уншиж чадахгvй хvмvvс л явсан байх. Тэдний яваад өнгөрсөний хойно ах дvv нар ирээд чөлөөлөөд явлаа гэж бичиж эхэлсэн. Yнэн зөвөөр нь бичвэл ах дvv орнуудын найрамдалд ан цав суулгалаа гээд улс төрийн алдаанд орно.
Чөлөөлөх дайны дараа таныг Хятадаас гартал өвөр Монголын байдал ямаршvvхэн байв даа.
Дайн төгссөний дараа Зөвлөлт Монголын улаан армийн хамгаалал дор “өвөр Монголын чөлөөлөх хурлыг” байгуулж байхад би гишvvнээр нь орсон. Xэсэг нь Гоманданынхантай, хэсэг нь Хятадын коммунист намынхантай нийлээд Монголчууд чинь Монголчуудаа зовоож гvйцсэн улс юм шvv дээ. Тэр vед тэмцэж байсан улсууд гоминданы хуулинд өөрчлөлт оруулж өвөр Монголын өөртөө засах эрхийг сэргээх гээд дийлээгvй. Тэр vймээний жилvvдээр би эхлээд Бээжинд хvрсэн. Самуун цагаас дайжиж харчиндаа очсон. Авгай хvvхдээ Тайван гаргачихаж байгаад хойноос нь 1949 онд өөрөө хvрсэн. Улс төрийн хөдөлгөөнөөс ангижирч соёл тvvхээ судлан гэртээ 7 жил сууж ном vзсэн. 1957 онд Тайпэй дахь Улс төрийн их сургуулийн хязгаар орнууд дахь төрийн бодлогын салбарт Монгол хэлний багшаар орсон. Дараан жилээс эхлэн арван жил Тайваны их сургуулийн утга зохиолын хvрээлэнгийн тvvхийн салбарт Монгол хэл зааж, эрдэмтэдтэй хамтран Юань улсын тvvх судлалын дугуйланг байгууллаа. 1963 онд нэг жил Лондонгийн их сургуульд Монгол хэл заасан.
Та тэгээд Тайванаас Амeрикт хэдийд ямар ажлаар ирсэн бэ?
1967 онд Юта муж дахь Brigham Young их сургуульд Fullbright-ийн судлаач эрдэмтнээр нэг жил ажиллаад Тайван руу буцсан. 1972 оноос Brigham Young их сургуулийн тvvхийн ангид профeссороор ажиллаж эхлэв. Мормоны сургуульд 10 жил багшлаад номонд нь орсонгvй ээ. Тэд нар их зөөлөн улс байдаг юм.
Дэ Ванг Монголд баригдаад бараг хороогдсон бололтой цуурхал байдаг. Yнэндээ манайхан барьж аваад Улаанхvvд тушаачихсан юм билээ. Энэ талаар та яриач?
Дэ Ван сvvл болтол шоронд байсан. Харин хамгийн том хvv нь Монголд зугтаж очсон. Тэр очихдоо их баярлаж байсан. Тvvнийг ч ихэд зочилон сvртэй хvлээн авсан. Чойбалсан ихэд найр тавьж байгаад дараа нь бариад алчихсан юм. Харин тvvний дvv нар нь Хятадад бий.
Та Ганжуурва гэгээний тухай ном бичсэн хvн. өвөр Монголын гэгээн хvн vv? Ямар гэгээн байсан талаар та хуучлаач?
өвөр Монгол хvн байсан гэж хэлж болно оо. Ганжуурва гэгээн бол Хөх нуурын Монгол хvн. Сvм нь бол Долнуур (Долоон нуур) сvм. Шавь нар нь Хөлөнбуйрын Барагт их олон байсан. Би их ерөөлтэй хvн дээ. Амeрикт явахаасаа өмнө Ганжуурва гэгээний намтарыг хэлvvлж аваад бичсэн. Сvvлд нь тэгээд ном болгоод гаргасан юм. Долнуурын сvмд оросууд орж ирээд бvгдийг vгvй хийчихсэн. Чөлөөлөх чөлөөлөхдөө гvйцэд чөлөөлөөд юу ч vгvй болгосон.
Та өвөр Монголын тvvхийн эгзэгтэй vесийг сайн мэдэх юм байна. Энэ талаараа өөрийнхөө vзэл бодлыг өвөр Монголчуудын дунд илэрхийлж байв уу?
Yгvй. Би хэлж болно. Тэгээд би яваад өгнө. Миний хэлсэн vгний золиосонд өчнөөн хvний амьдрал яаж ч өөрчлөгдөж, хохирох юм билээ. Би энэ талаар eр юм хэлдэггvй. Одоо хэллээ гэхэд нэгэнт оройтжээ.
Монгол оронд очиж vзсэн vv?
Монголынхоо талаар юу гэж бодож явдаг вэ? Монгол Улсад 1992 онд очиж Монгол судлалын 6 дугаар их хуралд оролцсон. Монгол гайхамшигтай сайхан орон. Монголчууд бидний зvрх сэтгэлийн аргамжаа болсон газар. Монгол бол өнөөдөр таран бутарч, зовж зvдэрсэн олон Монголчуудын сэтгэлийг тэвтээж итгэл авчрах ариун шvтээн нь. Хэрвээ өвөр Монголчууд байгаагvй бол Монгол хятадаар дvvрчихнэ. Буриад байхгvй бол Монгол Оросоор дvvрчихнэ. Энэ их аюулаа. өвөр Монгол Буриад хоёр байхгvй болчихбол Халх одоо байгvй байна шvv дээ. өвөр Монголчууд их тэмцэж байсны vр дvнд Халх хэвээр vлджээ. Yvнийг Монголчууд eр мартаж болохгvй. Монголын тусгаар тогтнол бол зуу зуун мянган Монголчуудын амьдралын золиосон дээр тогтсон зvйл. өвөр Монгол хэдийгээр бичгийн хэлтэй ч ярианыхаа хэлийг мартаж байна. Энэ тун тусгvй, хайлаад алга болчихно шvv дээ. Монгол залуус маань хаа явсан газраа өөрийн соёлоо авч дэлгэрvvлж явах хэрэгтэй.
Цас буусан мэт цал буурал толгойтой цаг vргэлж инээвхийлэн явдаг харчин аймгийн Цэцэн Жагжид гуай таны суу билгээр бvтсэн 18 ном 130 эрдэм шинжилгээний өгvvллvvдийг vзсэн дороо Монгол тvмэн бид ямагт адис хvртэж явъя. Ерөөлөөр учирсан таны насны буян бидэндээ ирэх болтугай.
Амeрикийн баруун хойгийн Mонголчуудын
Замдаан сэтгvvлд анх хэвлэгдэв.
Та тэгээд Тайванаас Амeрикт хэдийд ямар ажлаар ирсэн бэ?
1967 онд Юта муж дахь Brigham Young их сургуульд Fullbright-ийн судлаач эрдэмтнээр нэг жил ажиллаад Тайван руу буцсан. 1972 оноос Brigham Young их сургуулийн тvvхийн ангид профeссороор ажиллаж эхлэв. Мормоны сургуульд 10 жил багшлаад номонд нь орсонгvй ээ. Тэд нар их зөөлөн улс байдаг юм.
Дэ Ванг Монголд баригдаад бараг хороогдсон бололтой цуурхал байдаг. Yнэндээ манайхан барьж аваад Улаанхvvд тушаачихсан юм билээ. Энэ талаар та яриач?
Дэ Ван сvvл болтол шоронд байсан. Харин хамгийн том хvv нь Монголд зугтаж очсон. Тэр очихдоо их баярлаж байсан. Тvvнийг ч ихэд зочилон сvртэй хvлээн авсан. Чойбалсан ихэд найр тавьж байгаад дараа нь бариад алчихсан юм. Харин тvvний дvv нар нь Хятадад бий.
Та Ганжуурва гэгээний тухай ном бичсэн хvн. өвөр Монголын гэгээн хvн vv? Ямар гэгээн байсан талаар та хуучлаач?
өвөр Монгол хvн байсан гэж хэлж болно оо. Ганжуурва гэгээн бол Хөх нуурын Монгол хvн. Сvм нь бол Долнуур (Долоон нуур) сvм. Шавь нар нь Хөлөнбуйрын Барагт их олон байсан. Би их ерөөлтэй хvн дээ. Амeрикт явахаасаа өмнө Ганжуурва гэгээний намтарыг хэлvvлж аваад бичсэн. Сvvлд нь тэгээд ном болгоод гаргасан юм. Долнуурын сvмд оросууд орж ирээд бvгдийг vгvй хийчихсэн. Чөлөөлөх чөлөөлөхдөө гvйцэд чөлөөлөөд юу ч vгvй болгосон.
Та өвөр Монголын тvvхийн эгзэгтэй vесийг сайн мэдэх юм байна. Энэ талаараа өөрийнхөө vзэл бодлыг өвөр Монголчуудын дунд илэрхийлж байв уу?
Yгvй. Би хэлж болно. Тэгээд би яваад өгнө. Миний хэлсэн vгний золиосонд өчнөөн хvний амьдрал яаж ч өөрчлөгдөж, хохирох юм билээ. Би энэ талаар eр юм хэлдэггvй. Одоо хэллээ гэхэд нэгэнт оройтжээ.
Монгол оронд очиж vзсэн vv?
Монголынхоо талаар юу гэж бодож явдаг вэ? Монгол Улсад 1992 онд очиж Монгол судлалын 6 дугаар их хуралд оролцсон. Монгол гайхамшигтай сайхан орон. Монголчууд бидний зvрх сэтгэлийн аргамжаа болсон газар. Монгол бол өнөөдөр таран бутарч, зовж зvдэрсэн олон Монголчуудын сэтгэлийг тэвтээж итгэл авчрах ариун шvтээн нь. Хэрвээ өвөр Монголчууд байгаагvй бол Монгол хятадаар дvvрчихнэ. Буриад байхгvй бол Монгол Оросоор дvvрчихнэ. Энэ их аюулаа. өвөр Монгол Буриад хоёр байхгvй болчихбол Халх одоо байгvй байна шvv дээ. өвөр Монголчууд их тэмцэж байсны vр дvнд Халх хэвээр vлджээ. Yvнийг Монголчууд eр мартаж болохгvй. Монголын тусгаар тогтнол бол зуу зуун мянган Монголчуудын амьдралын золиосон дээр тогтсон зvйл. өвөр Монгол хэдийгээр бичгийн хэлтэй ч ярианыхаа хэлийг мартаж байна. Энэ тун тусгvй, хайлаад алга болчихно шvv дээ. Монгол залуус маань хаа явсан газраа өөрийн соёлоо авч дэлгэрvvлж явах хэрэгтэй.
Цас буусан мэт цал буурал толгойтой цаг vргэлж инээвхийлэн явдаг харчин аймгийн Цэцэн Жагжид гуай таны суу билгээр бvтсэн 18 ном 130 эрдэм шинжилгээний өгvvллvvдийг vзсэн дороо Монгол тvмэн бид ямагт адис хvртэж явъя. Ерөөлөөр учирсан таны насны буян бидэндээ ирэх болтугай.
Амeрикийн баруун хойгийн Mонголчуудын
Замдаан сэтгvvлд анх хэвлэгдэв.
1 comment:
Сайхан ярилцлага байна. Ёстой л хүн судар байна даа. Танд талархалаа.
Post a Comment