Буриад Монголын Номч Мэргэн Агваан Доржиев

1853-1938

Буурал Европийн зvvн хаяаг дэрлэн орших Орос орны зулай нь болсон Санкт Петербург хотын ойролцоох намуухан нэгэн тосгоныг Старая Деревня гэх агаад тvvнийг тэнхлэгдэн єнгєрєх Преморский Проспект (хуучин нэр нь Благогородний гудамж) хэмээх єргєн чєлєєнд Нева мєрний хєвєєнєєс холгvй дорнын нэгэн элгэн хvрэн эмжээртэй бор саарал дуган сvм намрын сэрчигнэх салхинд унах улиасны навчинд уйтгартайгаар даруулсаар ямар нэгэн тvvхийг хvvрнэхээс эмээх мэт дvнсийн харагдахыг тvvгээр зєрєн гарсан хэн хvн vл анзаарах ажээ. Ортодокс шашны єлгий нь болсон Орос орны магнайн дээр яахаараа ийнхvv Бурханы сvм тодрон харагддаг билээ. Хэн хvний vр хэдий vед тvмэн бэрхшээлийг туулж мянган зангилааны учрыг тайлсаар тэрсvv номын тэр газар сvм дуган босгодог байна аа ?!

Тэр хvн болбоос Арын Монгол Буриадын ачит соён гийгvvлэгч, ариун сvсэгт номч мэргэн Агваан Лувсан Доржиев билээ. Тvвдээр Агваан Лувсан нь “Номын хаан, эсвэл номч мэргэн” гэсэн утгатай хэргэм цол билээ. Цагаан Оросын хоёр дугаар Николай хаантай шадарлаж, итгэлийг нь дааж, сэтгэлд нь эрхэмлэгдэн явахдаа хоёр давхар дуган дєрвєн давхар чогчинтой энэхvv Дvйнхорийн (Калчакра) Дацанг (Оросоор, Дацан Гvнзэчойнэй) Ортодокс кристяний нийслэлд бариулж чаджээ. Єдvгээд оршин vлдсэн уг сvмээр цаннид хамба Агван Доржиев хичнээн чадалтай суу билэгтэн байсныг тодорхой гэрчилж болно. Европоос дутахгvй єєрийн гэсэн соёл, шинжлэх ухаантай Хаант Орос улсын эзэн хаан нь ийнхvv vнэлж байсныг бодоход бидний бахархах нэгэн Монгол бол vйлийн vргvй Агваан Доржиев юм.
Буриадын нэгэн бєглvv гацаанд хvний хутгийг олон, Да хvрээнд номд гийж, 19 настайдаа єргєє хотоос жинчин даган Цастын цагаан барсын оронд очоод Дрэпvнг (Гоман сургуульд) хийдэд ном vзэн шавилан суусаар эрдмийн оргилд мацан гарч, 1888 онд лхарамбын дамжаа дvvргэн улмаар Тvвдvvдийн толгой дээр цахиур хагалан 13 дугаар Далай Ламын номын багш (цэншаб, Монголоор цаннид хамба) болжээ.
Тvвдийг Манж лууны савраас салгаж Англи арслангийн аманд оруулахгvйн тул Орос баавгайн хvчийг ашиглах гэсэн Далай Ламын тєрийн бодлогын золиос болсон цэншаб Агваан Доржиев Хаант Оросод элчээр томилогдсон байна. Yvнийг тvvхэнд “Их Тоглоом”(Great Game) гэж нэрлэдэг.

Хаант Оросоос Тvвдэд зэвсэг нийлvvлэх, цэргийн хvч авах тєрийн бодлого явуулахынхаа зэрэгцээгээр гайхамшигт дипломат аргаараа Николай хааныг уургалан барьж энэхvv тvvхт сvмээ барих эрхийг олж авсан байна. Арваан Доржиевын тооцоолж байснаар сvм босгоход 90 мянган алтан рубль орох агаад тvvний 50 мянгыг Дээрхийн Гэгээнтэн 13 дугаар Далай Лам, єєрєє 30 мянгыг, vлдсэн 10 мянгыг Кальмук Буриадын сvсэгтэн олноор гаргуулах бодолтой байж. Хэрэг дээрээ барилгын зардал 151,694 алтан рулбь болж Агваан Доржиев Монгол Улсын 8 дугаар Богд хаан Жавзандамба Хутагтад хандсан байна. Ар Євєр Монголын сvсэгтэн олны хандиваар бvтдэг Богд хааны сангаас vлдсэн 60 мянган алтан рублийг гаргажээ. Дvйнхорийн Дацанг босгох зардал ийнхvv Ар Євєр Монгол, Кальмук, Буриадын хандиваар хэдхэн жилийн дотор бvтэж 1909 онд эхлэн шавыг нь тавиад 1915 онд барьж дуусгажээ. Дуганы модон углуургануудыг Ринчин Зангадов, Дотоод зургуудыг Аги Осор Будаев, дуганы ерєнхий архитектурыг Гэлэггямц Цэвгийна нар урлан бvтээжээ. Энэ дуганы гол шvтээн Шагжамvни Буддагийн 2.75 м алтан шуумлыг (1938 оны их сvйтгэлийн жилvvдэд Елагинийн арлын цєєрємд хаягдсан) Дол Нуурт хувийнхаа алтаар Агваан Доржиев захиалан хийлгэсэн байна. Бас нэгэн зэсэн шуумлыг Сиамын 4 дvгээр Рама хаан бэлэг болгон Агваан Доржиевт єргєн барьсныг Банкокт байсан Хаант Оросын элчин Г.А. Плансоны єгсєн босоо Майдарын хамт дээд давхарын дугандаа залж байжээ. Дvйнхорийн Дацандаа чойрын номоо хурах хоёр дахь жилийн босгон дээр большивекууд тєрийн эрхийг булаан авч Зєвлєлийн засгийг тогтоолоо.

Большивекууд хэдийгээр шашныг vгvйсгэн, vзэн яддагч “шашны эрх чєлєєг” Зєвлєлт оронд зарлаж нєлєє бvхий лам нарыг єєртєє татах бодлого эхэн vедээ явуулж байжээ. Буддизмын энэрэнгvй ёс суртахуун тухайн vеийн коммунистуудын vзэл бодолд ойрхон тусаж энэ сэдвээр хоорондоо маргалдаж байсан гэж тvvхэнд гардаг билээ. 1929 онд Сталин тєрийн тэргvvнд гарч тємєр нудрагаар улсын хэргийг зангидах болсоноор нэг жилийн дотор 121 дацанг Буриадын нутгаас Буриадуудаар арчуулсан байна. Агваан Доржиевын байгуулсан Ленинградын энэхvv дацан сvvлчийнхээ хурал номоо 1933 онд хурж 1938 онд бvрэн хаагджээ. Монголчуудын атаа чєтєє хэзээнээс барагдахгvй vргэлжилж ирсэн тул харьд олон жил суусан Агваан Доржиев Байгаль Нуурын нутагтаа хавчигдсаар 1934 онд Ленинградынхаа Дvйнхорийн Дацангийнхаа ойролцоох Олгино дахь дачи-даа буцан ирж 1937 он хvртэл амьдарч байжээ.

1937 оны одод тvгэх анир харанхуй шєнє Ленинград дахь сvмийн 3 гол ламыг Дотоод яамны комиссарууд баривчлан жанжин штабтаа аваачаад Эрvvгийн Хэргийн 58 дугаар тоотот зааснаар хоосон ял тулгаж тусгайлан бэлдсэн дуу намсгагч ханатай шоронгийн єрєєнд тэднийг аваачин, тэр шєнєдєє багтаан ар дагзанд нь макаров буугаа тулгаж тархинд тугалга зоосон энэ явдал хэнийг ч зочроосонгvй ертєнцийн цаг эргэж л байсан байна. Yvр хаяарахаас ємнє цусны vнэрт цадсан ярагчид тэдний шарилыг хотын хойд дvvрэгт орших Левашовогийн оршуулгын газар урьдаас бэлтгэсэн нvхэнд ёдрийн мод ч босголгvй булж хаясан аж.

Цаг тєрийн ширvvн байдлаас далдиран нутагтаа тvр саатсан Агваан Доржиевт Пан-Монголын дээрэмчдийн бvлгийг толгойлж байсан гэсэн хоосон ял тулган баривчилж байцаагаад, Эрvvгийн хэргийн 58 дугаар тоотоор яллан буудан алахаар товолжээ. Нас сvvдэр 84 шvргэсэн Агваан Доржиев комиссаруудын яргын бузар байцаалтын аяыг даалгvй Буриадын нийслэл Улаан Yvд хотын Дотоод яамны шоронгийн эмнэлэгт 1938 оны 1 сарын 29-ний vvрээр зvрхний шигдээсээр амьсгал хураасан байна. Тэр бэрх vед ийм нэгэн бараан сvvдэр хэдэн зуун мянган сор болсон Монголчуудын лам харыг нь ялгалгvй дайрч єнгєрсєн гунигт vнэн тvvхийн хар толбот хуудас бий.

Номч мэргэн Агваан Доржиевын хэлж ярьж, хийж бvтээж явсан агуу зvйлс нь арчаад ч арилахгvйгээр дэлхийн тvvхийн хуудаснаа тодоор vлджээ. Монгол тvмний суу билгийн гэгээн дvр болон мєнхєрсєн Агваан Доржиевын vнэн тvvхээс учиглан бичвэй.

Тагнайн судас шиг салшгvй Танну-Тува Ард Улс

Урианхайчууд угийн эрэлхэг дайчин хvмvvс. Эзэн Чингис хаанд хvчээн єгч явсан эрэмгий баатар Сvбээдэй, Хубилай хаанд насаараа зvтгэж ирсэн Сvбээдэйн хvv сvр жавхлант Урианхайдай баатар, ганц хvний театраараа гайхуулж яваа гавъяат жvжигчин Догмидийн Сосорбарам бvгд л Монголын тvvхэнд "ойн иргэд" нэрээр алдаршсан удмын анчин урианхайчуудын vр сад. Ахуйн соёл, аж амьдрал, шашин шvтлэг нь бидний адил, нvvдэлчин тvрэг хэлтэн урайнхайчууд хэдэн зууны турш Монголын хязгаар нутгийг манаж ирсэн, тэд хэзээ ч єєрсдийгєє Монголоос салаад явчихна гэж бодож байгаагvй болов уу.

1911 онд Манж Чин Улс унаж Монгол тусгаар тогтнолоо зарлахчихаад Оросын гарыг харж байсан тэр vед Хаант Орос цэргээ Белоцарскт оруулаад авсан. 1915 оны Хиагтын хэлцээрээр Монголыг Хятадад vлдээхээр болж, 1919 онд Монголын автономит тєр Хятадад бvрэн унасан. Чоно борооноор гэгчээр 1921 онд Оросууд Халхын бvх хошуунаас Дээд Шивээнд (шивээ, Монголоор "харуул") очсон "Шороотын Цэвээнvvдэд" Орос дах нємруулж винтов буу бариулан, Енисэй мєрнийг єгсєн уруудуулж хэд давхиулаад "Тусгаар тогтносон Тува Улс бий боллоо" гэж зарлан тунхаглаж Урианхайн хязгаарыг Монголоос салгах бодлогоо хэрэгжvvлж чадсан. Євдєг сєхрєн єндийх чадалгvй байсан Монгол Улс єєдєєс нь юу ч хэлж чадаагvй. Єєрєєр хэлбэл "гарын таван хурууны нэгийг нь ингэж хэрчиж авсантай" адил болсон юм. Тэр "Шороотын Цэвээнvvдийн" барьж явсан туган дээр Монгол vсгээр Монгол хэлээр "Танну-Тува Ард Улсийн Эв Хамт Намын Туг" гэж бичсэн байдаг. Тvvх бол хэвээрээ л vлдэх ёстой, хэн дуртай пролетари Оросын єєрчилж бичих эд биш ээ.

Тувагийн нийслэл Кизил. Уг нь Кизилхот гэж нэрлэж байсан бєгєєд Туваг Монголоос бvрэн тусгаар тогтносныг нь харуулахын тулд "хот" гэсэн дагварыг албаар хассан. Кизил нь "улаан" гэсэн тvрэг vг. Энэ хотын буурь нь Белоцарск гэдэг тосгон байжээ. Єлєн нvдтэй Оросын худалдаачид олзны vнэрээр олширсоор байгаад Улуг-Хэм (Енисэй) мєрний хєвєєнд (манай урианхай хязгаарт) ирж сууршин анхны хот тосгоноо байгуулж эхлэхэд сайхан сэтгэлтэй Монголчууд "Баатар Цагаан хааны vр сад" гэж тэднийг нэрлээд тvvнээсээ эх авч "Белоцарск" гэж тосгоноо нэрлэжээ. Оросын хааныг урианхайчууд "Цагаан Баатар" хаан гэж дуудаж тvvнийг Цагаан дарь эхийн бvрэлбаа хэмээн хvндэтгэж явсан байна. Буриадын Номч мэргэн Агваан Доржиев Ст. Петербург-т Чойнхорын дацангаа босгохдоо цагаан дарь эх бурханыг хоёрдугаар Николай хаанд єргєж байсан нь мєн ийм учиртай.

200,000 гаруй мянган мал сvрэг, 55,000 хvн амтай Тувагийн нутаг тухайн vедээ зургаан хошуудад хуваагдаж байжээ. Тvvнд Зvvн-Кэмчик (Зvvн гол), Баруун-Кэмчик (Баруун гол), Каа-Кэм (Хаагийн гол), Улук-Кэм (Их мєрєн буюу Енисэй), Тэс-Кэм (Тэсийн гол), Тожу хошууд байжээ. Тожу хошуунд голдуу цаатангууд амьдардаг байна. Тувагийн ихэнх нутаг нь тайга бєгєєд тэд голдуу ойн анчид байсан бєлгєє. Баян Тайга, Мєнгєн Тайгуудад гадаад хvн анчинтай тааралдахад "Хайрхан єршєє" гээд ангийнхаа дээжийг ууландаа єргєж байсныг єєрийнхєє тэмдэглэл номдоо бичин vлдээсэн явдал бий.

Туваг гардан байгуулсан хvмvvс Оюуны Данзай, Олдох-Уулын Кэмчик-Уул, Хууларын Дондог, Буриадын Гэндэндармаа Нацов (Дотоод яам), Буриадын Богданов (Коминтерн), Цэдэв-Уул Танов, Салчикийн Тогоо, Оюуны Дарьт, Оюуны Чvнчvг-Уул гээд олон хvмvvс бий. 1921 оноос хойш Москвагийн КУТВ-т (Коммиссарский Университет Трудяшихская Востока) бэлтгэгдсэн Оросын талыг барьсан сэхээтнvvдтэй болсон тул Оросын зєвлєгч нар тэднээр Монголчуудын халааг хийж, 1931 онд Монгол хэлийг албан ёсоор хэрэглэхээ больсон. Тэр сэхээтнvvдээс єєрийн гэсэн бодолтой хvмvvсvvд нь Оросын бууны хараагаар орчлонгоос арилж, єрєєлд толгойгоо мэдvvлсэн нь Туваг Оросын хавсарга болгоход морь нохой мэт зvтгэсэн аж. Тодруулбаас: Сангийн сайд, Тєлєвлєгєєний хороон дарга явсан Оюуны Данзай Пан-Монголын хэргээр 1938 оны 10 сарын 13-д буудуулсан. Лам гаралтай Хууларын Дондог 26-29 онд ерєнхий сайд хийж байгаад Монголтой нэгдэх гэсэн асуудлаар 1930 онд буудуулсан. 1925 онд Дотоодыг хамгаалах газрыг байгуулан 1929 он хуртэл даргаар нь ажилласан Олдох-Уулын Кэмчик-Уул 1929-1931 онд Улсын Бага Хурлын дарга, 1933-1928 онуудад ерєнхий сайд хийж яваад Оросод нэгдэхгvй гэж алзалдсаны тєлєє хувьсгалын эсэргvv хэргээр 1939 онд буудуулж тvvний зураг нь хэвлэгдсэн бvх ном сонинг хураан шатаагдсан байна. Хулчигараараа алдартай Салчикийн Тогоо Туваг Оросод нэгтгэж, "Буурай орны ємнєєс буруу vлгэр дуурайлал vзvvллээ" гэж маршал Чойбалсанд элэгдvvлж явахав дээ.

Тува нар Оросод шууд захирагдахыг хvсээгvй учир 1924 оны Монголын тунхаглалын давлгаанаар Хэмчикийн хавьд Монголтой нэгдэх хєдєлгєєн єрнєж Минушинскаас ирсэн морин цэрэгт дарагдсан. Тувачууд "хvний нохой идэхээр єєрийн нохой идэг" гэсэн бодлоор Монголд нэгдэх гэж олон удаа зvтгэж байжээ. Тэр vед Монгол ч гэсэн дотроо баяртай ч гаднаа дуугvйхэн Оросын байрыг харж байлаа. Тувад ах нар ямар туршилт хийнэ тvvнийгээ Монголд мєн хийнэ, Монголд ямар туршилт хийнэ, тvvнийгээ Тувад давтана. Шинэ эргэлтийн бодлого, 38 оны их аллага, хvрээ хийдийг устгах хєдєлгєєн, таван жилийн тєлєвлєгєє гээд бvгд адил юм. Ийнхvv Оросууд Туваг далан жил тамлахдаа тэдний "Монголоо" гэсэн сэтгэлийг бvрэн угааж чаджээ.

Монгол ядарсаар эрхтэнvvд нь гуйлга гуйдаг "Мєнгє Ол" Улс болохын даваан дээрх єнєє vед баруун хязгаараас ядахдаа тэрсvv сэтгэлтэй урайнхайн торгуудууд байдаг малыг нь тууж идсээр Тува Улсыг "Тууваа" Улс болгох нээ. Тувагийн малын хулгайчийн "Тувад турж vхсэнээс Монголын шоронд vхсэн нь дээр" гэдэг vг нэгийг бодогдуулж байна.

Олимпын бамбар Сан Франциско хотноо тєєрч алга болов

4 сарын 7-ны өглөө Сан Францискод ёслол төгөлдөр орж ирэх байсан Олимпын бамбарыг товлосон цагаасаа бүр эрт өглөөний 4 цагт онгоцны буудлын нэг өрөөнд түмний нүднээс бултуулан, хятад голдуу албаны цөөн хүн нууцаар хүлээн авсан тухайгаа өглөөний мэдээгээр нийтэд цацаж олныг бухимдууллаа.

Энэ бол Олимпын бамбарын аялалыг зохион байгуулсан Бээжин хүмүүсийн хийсэн бачир арга. Парист болсон үйл явдлаас болж тэд сүнсээ гартал айжээ. Зохион байгуулж буй хятадууд Төвдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэгчид, тэднийг дэмжигчдээс хэт болгоомжилж, Олимпын бамбарыг ингэж нууцалсан хэрэг. Нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохлов гэдэгтэй адил юм болов. Эл явдлаас нэг өдрийн өмнө уулчдаас бүрдсэн 7 залуус алдарт Алтан гүүрэнд авирч "Нэг дэлхий, нэг мөрөөдөл. Төвдийг чөлөөл", "Төвдийг чөлөөл - 08" гэсэн хоёр том дэлгэмэл лоозунг дүүжин гүүрийн тороосон баганын хооронд өлгөж, дэлхий нийтийн анхаарлын төвд Хятадын хүний эрхийн асуудлыг хандуулж чадав.

Олимпын бамбарыг эрх чөлөөний орон хэрхэн угтаж буйгаа дэлхийд ингэж мэдрүүллээ. Цагдаа нар тэдгээр залуусыг бууж ирэхийг аанай нэг хүлээж, протоколын дагуу баривчилж, нөгөөдөр нь ямарч гэм зэмгүйгээр сулласан байна. Ардчилсан орны ач гавъя үүнд оршино. Харин цагдаа нар дотроо бол "made it" гэсэн шиг бахархалтай байсан биз ээ.

Олимпын бамбарыг хаана хэрхэн нуусныг нь мэдээгүй өнгөрсөн 4 сарын 8-ны орой энэ агшиныг тохиолдуулан Хятад дахь хүний эрхийн зөрчлийг эсэргүүцэх, саяхан Төвдөд цус урсган дарсан эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг дэлхийн нийтийн анхааралд хүргэх зорилготой эзэргүүцлийн цуглаан Сан Франциско хотын Нэгдсэн Үндэстний талбайд болов. Ажлаа тараад цуглааныг сонирхохоор United Nation’s Plaza-д очлоо.

Энэ газар анх Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагыг үүсгэх шийдвэр гаргасан өлгий учир дурсгал болгон тус цогцолборыг байгуулжээ. Би энд ирэх их дуртай, тэр тутмаа Монгол улсынхаа нэрийг сийлсэн багана дээр ирэх бүр дуртай.

Сан Франциско-д 10 жил амьдрахдаа энэ талбай дээр олонтоо ирж байлаа. Талбайн нэг багана дээр сийлэгдсэн тусгаар тогтоносон Mонгол улсын маань нэр үүгээр өнгөрөх болгонд сэтгэлийн тэнхээ өгч, туурга тусгаар улсын иргэн байхын жаргалыг эдлүүлдэг юм. Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагыг талбайд өндөр индэр засч, тойруулаад торон хашаа татан тусгай хамгаалалт зогсоосон байв. Tелевизийн мэдээ шууд дамжуулдаг дээрээ тавган антенатай бага оврын автобус дүүрчээ. Мэргэжлийн камера энд тэндгүй зоолттой. Төвдийн эрх чөлөөний бэлэг тэмдэг болох хөх тэнгэрт мандах улаан наран доор эрхлэх хоёр арслант тугийг барьсан Төвд, Америк хүмүүс талбайд их цугларсан байна.

Талбайг тойроод цагдаагийн давхар хамгаалалт гарсан, хавийн замыг мөн хаасан байв. Урд өмнө зохиож байсан Далай Ламын уулзалт дээр тааралдаж байсан төвдүүд хажуугаар мэндлэн өнгөрнө. Салхитай хүйтэн энэ өдөр төвдүүд цуглаанд оролцогсдод үнэгүй хоол цай бэлтгэсэн нь сайхан.. Тусгай хамгаалалтын хувцастай хоёр цагдаа тэдний өгсөн хоолыг идэж хоoрондоо ярьж хөхрөлдөн байгааг харахад нэг их сандарч тэвдсэн шинж алга. Талбайд хуран цугларсан хүмүүс улам олширч, хоорондоо түлхэлцэн нягтарсаар жихүүн оройн хүйтэн жаврыг мэдрэхээ болив. Цуглаан 6:30-д эхэлж, 10:30-д дууссан юм. Цуглааныг зохион байгуулагч Пема (монголоор Бямбаа) гэдэг 25-26 орчим насны бүсгүй хөтлөн явууллаа. Пема их дайчин, Америкт өссөн боловч төрөлх Төвд орноo гэсэн халуун сэтгэлтэй хүн. Охиноо тийм эх оронч болгож хүмүүжүүлсэн эцэг эхэд талархууштай. Үр хүүхдээ Америкт Монголоо гэсэн сэтгэлтэй, эх оронч болгон хүмүүжүүлэх чухал асуудал завгүй олон монголчуудад маань тулгараад байна. Америкт суурьшсан төвдүүдийн тоо 7 мянга хүрэхгүй байхад монголчуудын тоо б араг 30 мянга давна биз. Тэр 7 мянгаас нэг мянга гаруйхан нь энэ хойд Кальфорнд амьдардаг. Тийм цөөхүүл байж хичнээн мянган америк хүмүүсийн сэтгэлийг эзэмдэж ийм том арга хэмжээ зохиож чадсан тэдний увьдас бол нэгт Далай Ламын нэр нөлөө, хоёрт Бурханы шашины гүн ухааны ариун нандин өв соёл, гуравт Америкт амьдарч байгаа төвд хүмүүсийн хичээл зүтгэл болно.

Төвдүүд монголчуудын адил хоорондоо эв түнжин муутай боловч нэгдэх юман дээрээ нэгддэг, сурч чадах юмаа хэнээс ч тутахгүй сурчихдаг, нийтч тaлдаа, ах захаа хүндэтгэдэг дэг журамтай улс юм. Пема Төвдөд болж байгаа явдлыг дэлгэрэнгүй яриад, хүний эрхийг уландаа гишигсэн Хятадын коммунист намын удирдагчид ямар нүүрээрээ Олимп авч байна бэ, түүгээрээ ч зогсохгүй, төвдүүдийг адгууснаас дор үзэж Хямалайн нуруун дээгүүр, шорон гянданд хоригдсон олон мянган төвдүүд дээгүүр Төвдийг дайруулан хүн төрөлхтний бахархал болсон Олимпын ариун нандин бамбарыг гаргаx гэж байна. Нэг гараараа цуст яраг үйлдэж, нөгөө гараараа сайн сайхныг бүтээж байгаа мэт дүр эсгэсэн ийм хүмүүстэй хэрхэвч эвсэж болохгүй, Хятадын хүний эрх зөрчсөн бурaнгуй ёсыг бид буруутган үзэж Олимпын бамбар Төвдөөр дайран өнгөрөхийг эсэргүүцэж, улмаар Хятадад Олимп хийхийг эсэргүүцэж байна гэж нэлээд бухимдалтай ярьж байв. Мэдээж нэг талыг барин ойлгож болoхгүй л дээ. Гэхдээ тэдний хэлж ярьж байгааг сайн сонсож ойлгох хэрэгтэй юм.

Сенатор Дайнa Файнстэйний нөхөр Ричирд Блам цуглааны хамгийн хүндтэй зочин болж үг хэллээ. 1979 онд анх Далай Ламыг АНУ-д айлчлахаас эхлээд дотнын харьцаатай болсон түүнд ярих юм их байв. Төвдөд хийж буй аллагыг тэрээр ихэд буруутгаж, төвдүүд бидний адил эрх чөлөөгөө эдлэх ёстой гэж үздэгээ илэрхийлэв.

Сан Франциско хотын захиргааны супервайзор Жон Дэйли, Maтт Гонзилас нар үг хэлэхдээ, хотын захирагч Гэйвн Ньюсомын хийсэн Олимпын бамбар аялах чиглэлийг өөрчилсөн тухай мэдэгдлийг эрc буруушaав. Төвдийн элит сэxээтнүүдийн нэг Данзан гуай бас үг хэллээ. Энэ хүн бол Далай Ламын төлөөлөгчөөр Америкт 18 жил суусан, төвдүүдийг Aмерикт оруулах ажлыг гардаж хийсэн, тэдний загалмайлсан эцэг юм. Данзан гуай oдоо Станфордын их сургуульд Төвд судлалаар урилгын эрдэмтэн хийж, “Төвдийн найзууд”, “Далай Ламын Cан” зэрэг олон нийтийн байгууллагыг үүсгэгч билээ. Данзан гуай хоолой зангируулан Төвдөд болсон явдлыг ярьж, ганц төвдүүд биш уйгар, монгол зэрэг томоохон үндэстнүүд соёлын яраглалд өртөж байна, Xятадын ёс дэндүү бүдүүлэг, бурангуй байна, Төвдөд нарийн төлөвлөгөөтэйгөөр хан хятад үндэстнийг оруулж, соёлоор нь устгахын тулд хятадуудынхаа төлөө олон тэр бум доллар зарцуулаад, түүнийгээ Төвдийн ард түмэнд тусалж байгаа мэтээр олон улсад ухуулж, худлыг үнэн болгож, өнөөгийн соёлт хүний ёсноос гадуур гаж буруу зүйл хийж байна, ийм ёс суртахуунгүй улс Олимпыг авах эрхгүй гэж шүүмжлэв.

Ярианыхаа төгсгөлд Нобелийн шагналт Өмнөд Aфрикийн нэрт зүтгэлтэн Десмонд Туту-г тайзнаа урив. Христийн ламын ягаан өмсгөл, томоо гэгчийн загалмай зүүсэн, давжаахан биетэй, сэргэлэн цовоо өнгөт арьстан өвөө тайзанд бараг үсрээд гарч ирэв. Түүний яриа үнэхээр хөгжөөнтэй, хурсaн олныг үе үе инээлгэнэ. Тэрээр ярихдаа 'Бид Олимп хийх эрхийг Хятадад зүгээр өгөөгүй юм. Хятадыг хүний эрхийг эрхэмлэдэг орон болоосой гэж найдсандаа л тийм боломжийг өгсөн юм. Гэтэл хятадууд Төвдөд, Дарфурт юу хийж байна вэ? Эрхэм ноёнтон Буш Олимпид орохоор Xятадад бүү очоорой. Далай Лам бол туйлын ухаалаг сайхан хүн. Тийм хүнтэй яахаараа хятадууд ярилцаж болдоггүй юм бэ?" хэмээн нэлээд наргиантай, шоглонгуй хэллээ. Шинжаан Уйгарын эрх чөлөөний төлөө тэмцэгч ахимаг настай бүсгүй орчуулaгчаар дамуулан үг хэлсний дараа Данзан гуай тайзнаа Халимагийн Далив хутагтыг урив. Далив хутагт бүх Монгол түмнийг төлөөлж үг хэллээ. Америкт төрж өссөн тэрээр хүмүүсийн сэтгэл зүрхэнд хоногшихоор сайхан үг хэллээ. Ийм ухаантай нэгнээ манайхан дэмжиж туслалгүй, халимаг энэ тэр гэж гадуурхдаг нь харамсалтай. Далив гэгээнтэн "-70 жил коммунизмын дарлалд байсан монголчууд эрх чөлөөгөө олж чадсан юм.

Тийм нэгэн өдөр төвдүүдэд ирэх болтугай. Төвдүүд эрх чөлөөгөө олж Далай лам урт удаан наслах болтугай." гэж товч тодорхой айлтгасан юм. Уг нь Данзан гуай энэ цуглаанд намайг үг хэлэхийг хүссэн боловч, би "-Нэгт, Монгол улс олон мянган километр газраар Хятадтай хиллэж, эдийн засгийн хувьд тэднээс ихээхэн хамаардаг, хоёрт, олон сая монгол хүн умарт Xятадад төрөлх нутагтаа үндэстний цөөнх болон амьдардаг учир тэднийг соёлын хувьд улам боомлохоос зайлсхийх, гуравт, Mонгол улсаас Бээжингийн Олимпид орох монгол тамирчдад ямар нэгэн саад учруулахаас болгоомжлох гэсэн олон шалтгаанаас болж ар монголын иргэн хүн оролцох боломжгүй” гэж тайлбарлaсан юм. Улс орны эрх ашгийг бодвоос хулчийхаас өөр яах вэ. Гэтэл миний энэ хулчгар байдлыг ойлгосон юм шиг зөв хүнээ төвдүүд олжээ. Далив хутагт бол Оросын хэсэгт байгаа Халимаг Монголоос гаралтай Америк хүн, Далай ламд их ойрхон итгэмжлэгдсэн нэгэн учир тэдний хэрэгцээнд үнэхээр дүйцсэн байна.

Далив хутагтын дараагаар Хятадын хүний эрхийн байгууллагын Кристин Су гэдэг бүсгүй үг хэллээ. Oлон нийтийн байгууллага, нэрт тамирчид дараалан үг хэлж, завсраар нь төвдүүд урлагийн тоглолт хийсээр хамгийн сүүлд Ричард Гир лам нарын хамт тайзнаа гарч, Далай Ламын захиаг олонд уншин толилуулаад лам нараар залбирал үйлдүүлж, “Төвд эрх чөлөөгөө олог” гэж нийтэд уриалав. Гирийн үг их нөлөөтэй байсан ба ихэнх үг хэлэгсэд "- Яагаад Хятадын засаг захиргаа Далай Ламыг авч уулзахгүй байна" гэсэн шүүмжлэлийг тавьж байв. Энэ цуглаанаас сэтгэлд үлдсэн нэгэн бодол бол төвдүүд хаа явсан газраа хүмүүсийн сэтгэлийг эзэмдэж сурчээ гэсэн нөгөө л бодол байв. Тиймдээ ч ийм том түүхэн арга хэмжээг зохиоход бусдын дэмжлэгийг тэд бүрэн авч чадаж байна. Xятадууд 50 гаруй жил Төвдийг удирдахдаа тэдний сэтгэлийг эзэмдэх нь бүү хэл ясанд нь тултал гомдоожээ. Ялангуяа Хятадын одоогийн удирдлагын дээрэлхүү, хүчиндээ бардсан, төвдүүдийг басамжлaн доромжилсон, үнэнийг нуун дарагдуулж, ядарсан буурай ард түмнийг гүтгэж дайрсан жигшүүртэй байдал бусдын дургуйг улам хүргэж, тэдний хэлсэн хахир хатуу үг бүр өөрcдөд нь эсрэгээр үйлчилж байна.

Манай урд хөршийн дээд удирдлага ийм байдалтай, дэлхийд ийм тааруухан нэр хүндтэй байхад монголчууд бид бас л дотроо олныг бодож ухаалаг хөдлөх хэрэгтэй юм байна шүү. Энэ цуглаан дээр бидний мах цусны тасархай өвөр монголчууд харагдсангүй. Тэд хэрхэн Хятадын саадыг давж эрх чөлөөний оронд бидний адил хөл тавих билээ. Тэд бол хувь заяаны шуурганд төөрч, соёлын яраглалд (genocide) өртөж, сөнөж мөхөхийн ан цавд унасан хөөрхий хүмүүс. Манай арчаагүй зарим хүмүүс тэднийг уусч баларч байгаагаар нь даапаалах доромжлолыг дэвчиж боломгүй санагддаг юм. Бусдын дарлалд байна гэдэг юутай харамсалтай.

4 сарын 9-нд хүсэн хүлээж байсан Олимпын бамбар аялах ёслол болов. Өглөөнөөс үд хүртэл тус үйл ажиллагааг эсэргүүцэгчид, дэмжигчдийн цуваа хотын төвөөр дайран Эмбаркадeро руу цувна. Олимпын бамбар аялах болсон Бэйл Паркаас Фишэрманз Варф-aaр дамжин Алтан гүүр xүртлэх 10 км зурваст зүсэн бүрийн хүн дүүрчээ. Yдийн завсарлагаанаар Эмбаркадeро орлоо. Үнэхээр хөл тавиx зай алга. Эсэргүүцэгчдийг няцааж эх орноо дэмжихээр ирсэн хятадын тоо асар олон байв. Сан Францискод урд өмнө ийм олон хүн жагсаал цуглаанд ингэж оролцож байгаагүй ажээ. Хятадууд томоос том улаан тугаар “цаанаа л нэг би гэсэн байртай” хавь ойрыг бүрхүүлж ихэд уур уцаартай, бусад руу дайрч давшилж байв. Чайнатоун ойрхныг хэлэх үү, цаанаасаа тухирах хүнтэй болоод тэр үү, том бага улаан туг барьсан хужаа нар хавь орчиныг үнэхээр “улаан нилий” мэт болтол бүрхжээ. Xөөрхий төвдүүд, тэднийг дэмжиж байгаа Америкууд руу хятадууд ямаан омгoор энд тэнд дайрч байв. Хотын дарга байдлыг харж байгаад боломжийн гэж үзвэл хуучин тогтсон чиглэлээр Олимпын бамбарыг аялуулахаар бэлтгэж байжээ.

Омогтой хятадуудын тарьсан үймээнээс болоод бамбар барьсан тамирчид цагдаангийн давхар хамгаалалтан дор өөр замаар явав. Бамбарч үгүй, эсэргүүцлийн болон дэмжих цуглаан ч үгүй хурсан хүмүүс хоорондоо арсалдаж хэрэлдсээр тарав. Xэт хардалт, хэт айлт, зохиомлоор хэт ихэсгэсэн хүмүүсийн тооноос болоод жам ёсоороо олны дундуур яваад өнгөрөх байсан Олимпын бамбарын эхлэл, төгсөлийн ажиллагаа гунигтайхан болж өнгөрлөө.

Давхар хамгаалтанд яваа хэдхэн тамирчид, Олимпын бамбарыг хараад баярлах биш өрөвдөх сэтгэл төрөв. Oвoo босгоогүй бол шаазгай юунд суух вэ гэдгийн үлгэрээр Хятадын төрийн алдаатай бодлогын харгайгаар Олимпын бамбар амар заяа үзсэнгүй үзэсгэлэнт Сан Франциско хотыг орхин явлаа. Бөөсөнд жад гэгчээр дэмжих гэж хэт сүр бадруулсан хятадуудаас болж ёслолын ажил төгөлдөр болж чадсангүй. Гунигтайхан агаад нуугдаж аялсан Олимпын бамбар түмний хүртээл ч болсонгүй. Түмэн олонд үзүүлэхгүй бол Олимпын бамбар аялахын утга юунд байх вэ. Эл байдалд Xятадын үндэсний дээрэнгүй үзэлтнүүд, удирдлагууд туйлын буруутай. Тэд нар олон аргаар буруу тэмцэж нийтийн дургуйцлийг улам их хүргэж байна. Наад зах нь гэхэд хятадын хакерууд төвдүүдийн нэрээр вирустэй имэйл тарааж олон хүнийг бухимдуулж байна. Тэглээ гээд вирустэй имэйл авсан хүмүүс төвдүүдийн оронд хятадуудыг зүхэж, үзэн ядах асуудал улам хурцдана.

Энэ бол тэмцлийн асар буруу, муйхар, харалган арга. Хэрвээ Хятадын эрх баригчид ухаантай, уужим сэтгэсэн бол Олимпын нээлтэнд Далай Ламыг урих ёстой байсан юм, Далай Ламын төлөөлөгчдийг хүлээн авч, үзэл сурталдаад байдаг шигээ найртай нийгмийн (harmonies society) мөн чанараа үзүүлэх ёстой. Хэрвээ Төвдийг Хятадын нэг хэсэг гэж үздэг юм бол яагаад төвдүүдийг өрх бүлийнхээ нэгэн гишүүн шиг үзэж, санал бодлыг нь сонсож, тэдэнд тусалж, сэтгэл санааг нь эцгийн хайраар эзэмдэж чадсангүй вэ? Олимп далимдуулж үймээн тарьдаг нь төвдүүдийн буруу байх л даа. Xэргийн гол буруу нь Xятадын ард түмэнд биш тэднийг удирдаж байгаа төр засагт нь байна. Энэ бол ардчилсан нийгэмд амьдарч байгаа хэнд ч ойлгомжтой асуудал. Хятадын төрийн алдаатай бодлогоос болж хаа явсан газраа хөдөлмөрч хятад хүмүүс ад үзэгдэж байна. Надад бол хятадуудыг үзэн ядах ямарч бодол ухамсар алга, үнэн байдлыг өгүүлэхэд ийм л байна.


Сан Франциско, 2008-4-10