Wednesday, January 31, 2007

Эртний тємєр сэлэм тvvх єгvvлнэ


Франсис Бойд хэмээх эртний сэлэм цуглуулагч, сэлэмний дархантай уулзаж, тvvний нэн сонирхолтой яриаг сонсов. Тэрээр дєрвєн мянган жилийн турш хvний гараар бvтээсэн хоёр мянга шахам чулуу, хvрэл, тємрєєр хийсэн сэлэм, хутганы цуглуулгатай бєгєєд тvvнээсээ заримыг нь Холливvvдын кинонд зээлж хэрэглvvлдэг гэнэ. Хамгийн сvvлд “Pirates of the Caribbean” киноны капитан Жак Спарровын бvсийг хийжээ. Франсис гуай саяхан Хятадад аялаад олж ирсэн, хоёр мянга хоёр зуун жилийн тэртээх нэгэн сэлэмний тухай ярьсныг танд толилуулья.

Ш.Б: - Та япон сэлмээ урласаар байна уу? Сvvлийн vед сонин содон юу хийж байна. Би таны захисан дуулганы зурагнуудыг аваад ирлээ.

Ф.Б: Єнгєрсєн оны 10 сард бараг сар шахам Хятад яваад ирлээ. Тэндэхийн археологийнхон нэгэн сэлэм надаар засуулах гэсэн юм. Одоо тvvнийгээ сэлбэж дуусаад байна. Чамд харин vзvvлье, санаа авах юм байж магадгvй. Энэ сэлмийг Баруун Хан улсыг байгуулсан Лиу Банг (тvvхэнд Гоазу хаан гэнэ) манай эриний ємнєх 3-р зууны сvvлээр энэ сэлмийг барьж байжээ.

Ш.Б: Та Лиу Бангийн сэлэм гэдгийг нь яаж нотолж байна вэ? Тємєр удаан хадаглагддаггvй гэсэн. Энэ сэлэм анх ямар байдалтай байв?

Ф..Б: Лиу Бангийн оршуулгыг ухах vед бусармаг хvмvvсийн гарт энэ сэлэм очжээ. Тємєр нь маш их зэврэлттэй байсан учир сэлмэнд байсан дєрвєн ширхэг цагаан хаш чулуун чимгийг салгаж зарахаар зарим хэсгийг Шанхай, заримыг нь Хонг Конг руу илгээсэн байна. Сэлэмний зураг анх надад ирэхэд Баруун Хан улсын хаанынх гэсэн таамгийг єгч, тэд ч тарсан хэсгийг олж цуглуулаад намайг дуудсан хэрэг. Уг сэлмийг оршуулганд хийх vед их цустай байжээ. Цэвэрлээд єнгєлєхєд зэвний хамт цус гарч байсан. Харин ч санасныг бодоход бага зэрэг єнгєлєхєд сайн тємєр гарч ирлээ. Хийц бол хэзээ ч давтагдашгvй эд байна. Яаж хийсэн нууцыг нь одоо хэн ч илрvvлж чадмааргvй, хосгvй нарийн хийц байна.

Ш.Б: Таны vзэж байгаагаар энэ сэлмэнд ямар ямар онцлог байв?

Ф.Б: Энэ сэлмэнд гаргасан хээг хар. Одоогоос 2200 жилийн ємнє ийм технологи байсан байна. Ирийг нь дагуулаад тухайн орон нутгийн уул толгодыг дvрсэлсэн нь тод харагдаж байгаа биз. За ингээд ирийг нь дагуулаад хар. Цавьчдаг талынх нь ир хонхойж, цавчсан тал руугаа сэлэм бvхэлдээ бага зэргийн гулзайжээ. Энэ бол учиргvй олон хvнийг цавчиж алсныг гэрчилж байна. Бас нэгэн сонин юм бол сэлэмний бариулны ар, гарын хамгаалалт, хуйны бєєр, хуйны ёроолд сийлбэртэй хаш чулуугаар чимэглэснийг хар. Сийлбэр нь луу биш, ирвэс байгаа биз. Баруун Хан улсын vед ирвэс шvтдэг байж дээ. Монголчууд чоно шvтдэгтэй адил юм.

Ш.Б: Яагаад хаш чулууг онцолсон юм бол? Хаш их тvгээмэл байдаг шиг санагддаг. Хаш нь эрдэнийн чулуу мєн vv?

Ф.Б: Хаш бол алмаазны дараа орох хатуу чулуу. Одоо сайн зvсдэг техник хэрэгслэлтэй болсон учир хашаар юм их хийдэг болжээ. Чулуун зэвсгийн vед зэвсэг хэрэгслэл цахиураас хамгийн хатуу чулуу болох хашид шилжсэн. Хаш чулууныхаа чанараас шалтгаалж, одоо ч гэсэн сайн нь учиргvй их vнэтэй. Тийм болохоор тухайн vед хамгийн нандин юмаа хашаар хийдэг, хамгийн хvндтэй хvн тvvнийг хэрэглэдэг байжээ. Хаад эздийн хэрэглээнд єнє удаан жилийн турш гар аргаар хаш чулууг боловсруулж ашигладаг байсан байх. Энэ сэлэмний хаш чулууны хийц бол асар нарийн, єнгєлєлтийг нь єсгєдєг шилээр томруулаад хар, их нарийвчлалтай байгаа. Тухай vед алмааз хэрэглэдэггvй байсан гээд бодоход ямар аргаар боловсруулсан нь оньсого мэт санагдаж байна.

Ш.Б: Та энэ сэлмийг єнгєлєєд, хуй, бариулыг нь шинээр хийжээ. Єєр ямар нэгэн нэмэлт юм хийсэн vv?

Ф.Б: Бариулны тєгсгєл хэсгийг урд нь сэргээн засварлахдаа буруу хийдэг байсан байна. Тvvнийг нь засч хийлээ. Тэр vеийн бусад хvрэл олдворуудтай харьцуулж байгаад vvнийг гаргаж ирсэн юм. Ийм сэлэмний бариул ар талдаа шууд нийлж дуусдаггvй, энэ маягаар налуулж хийсэн тєгсгєлтэй байжээ. Энэ налуу нь барихад гарт их эвтэйхэн байна.

Ш.Б: Та одоо сэлбэсэн сэлмээ єєрєє авах уу, эсвэл Хятад руу буцаах уу?

Ф.Б: Сэлмийг удахгvй Хятадын vндэсний тvvхийн мvзейд гардуулж єгнє. Энэ бол тvvхийн давтагдашгvй нандин бvтээл. Хамгийн гол нь чийг ордоггvй маш сайн орчинд олон мянган жил тємєр нь бvтэн зэврэлгvй хадаглагдаж vлдсэнд байгаа юм. Байгаль дээр тємєр тийм удаан наслахгvй ээ. Олдлоо гэхэд тємєр сэлэм хуруу хvрэнгvvт бутраад уначихдаг.

Ш.Б: Хятадууд яг хэдий vед тємєр сэлмэнд шилжсэн юм бэ?

Ф.Б: Баруун Хан улсын vед шилжсэн. Тэр vед Хvннv нар сайн чанартай тємєр зэвсэг хэрэглэх болсоноор дагаад тємєр сэлмэнд шилжихээс єєр аргаггvй болжээ. Тэр vеийн Хvннv нарын хэрэглэж байсан тємрийн хvдрийн найрлага нь Хятадынхаас єєр байдаг гэнэ. Одоо Хятадад тємрийн найрлагыг археологийн лабораторуудад амархан тогтоодог болсон байна. Баруун Хан улсаас ємнє богино хугацаанд тогтнож байсан, Ши Хуандийгийн байгуулсан Чингийн vед тэд тємрєєр сэлэм жад хийдэггvй, зєвхєн хуяг дуулга хийж байжээ. Энэ бол их ухаантай шийдэл. Нэгэнт нийтээрээ хvрэл зэвсэгтэй байсан vед тємрєєр зэвсэг хийгээд тvvнийгээ дайсандаа алдвал єєрєє алагдах учир адилхан хvрэл зэвсэг хэрэглэж байжээ. Нэгэнт дайснууд нь тємєр зэвсэгэнд шилжихэд дагаад тємєр зэвсэг хэрэглэх болсон байна.

Ярилцсан зvйлээс зєвхєн сэлэмтэй хoлбогдолтой хэсгийг энд бичлээ. Уг сэлэм урт ч юм, хvнд ч юм. Хаан нь єєрєє дайтдаг, бас хvний толгойг єєрєє авдаг байсан гэдгийг сонсоход их сонин байлаа. Бидний євєг дээдэс болох Хvннv нараас олзлогсодын толгойг авч байсан юм билэв vv, баахан хар энерги агуулсан эд байж магад хэмээн сэжиглэснээ нуух юун.

2007.1.27

Tuesday, January 30, 2007

Америкт Зуун билгийн дээжийг оллоо


Манай ажлын газар Сан Францискогийн бизнесийн дvvрэгт (Financial District) Чaйнатоунaac холгүй байх ба алсаас харахад тэмээнээс тэмдэгтэй, ургаа хад шиг том хvрэн байшин бий. Сан Франциcкодоо уг нь єндрєєрєє Транс Америка Тауверын дараа ордог гэгддэг боловч єндєрлєг дээр баригдсан болоод тэр vv, хаанаас ч харсан хамгийн єндєр байшин болно. Энэ хавийнхан бол “Банк оф Амeрика Бийлдинг” гэхэд л андахгvй мэднэ. Манай ажилчид vдийн цайгаараa хааяа Чaйнатоун руу бэлчинэ. Єнєєдєр хэнийх нь сонголт байcaн юм бvv мэд нэг мэдэхэд xєл тэнд хvрсэн байлаа. Япон хoолны газар бєєнєєрєє ороод тарахдаа, “-За хурлаас ємнє амжиж очоорой” гээд манай зарим нєхдvvд хятад барааны эрээн бараанд нvдээ хужирлуулахаар салж одоцгоов. Энэхvv сиймхий таарч байхад би ч гэсэн номын дэлгvvрт толгойгоо шургуулаад авлаа. Сvvлийн vед хятадууд ном сайн хэвлэдэг болсон, тvvндээ эрддэг vv, Aзийн гэсэн тодотголтой бvх юмыг єєрийнхєє соёлын хэлтэрхий болгож хятад соёлынхоо бєєрєнд наагаад хэвлэдэг болжээ. Тэдэнд ичих зовох нэр нvvр гэж алгаа. Монголын гэх бvх юмыг бол бvр хятадынx гэж ємнєєс мэлз дайрна. Авууштай нь тэд хэвлэсэн номныхоо тайлбарыг бараг англи хэл дээр хийдэг болсон учир мань мэтдээ хайсан материалаа олоход тэнгэрийн умдаг атгаx шиг их завшаан юм. Битvvхэндээ Франсис гуайнд харсан эртний зэр зэвсгийн номыг хайж тийшээ орсон юм л даа. Толь бичгийн хэсэг дээр нь гадаад хэлний номнууд байдаг юм. Доохнуур шvvрдээд хартал босоо монгол бичиг маань номын тавиурын доороос тулах мэт тодоос тод дурайж байна. Нэлээд хэдэн монгол ном байна. Захаас нь аваад vзлээ. Хятад баатрын тууль цуврал нoмын зєвхєн 5-р боть нь арваад байна. Зvv тєєнvvрийн ном бас тэр хэмжээний байна. Дараах номонд нvд тусвал Ц. Дамдинсvрэн гуайн эмхтэгсэн “Монгол уран зохиолын дээж зуун билэг оршивой” дурайж байна. Нэг боть нь нэлээд хэд таарах бєгєєд хайсаар байгаад дєрвєн ботийг бүрнээр гартаа орууллаа. Нэг бvрийн vнэ нь $1.75-$1.95 байна. Номонд дуртай хvн бол дуун дээрээ авдаг vнэ л дээ. За авчихлаа. Цааш жаахан ном бэдэрлээ. “Монгол анагаах ухааны эрдэм шинжилгээний єгvvллийн тvvвэр” гэсэн ном нэлээд хэд тааралдав. Эргvvлж vзлээ анагаахын танил томъёонууд таараад авахаас єєрцгvй болов. Бас vнэ нь хямд $2.65 болж байв. Дахиад vлдсэн хэсэгт хараагаа бэлчээтэл содон ном хэдэн ширхэг байх юм. Гарчиг нь “Монгол хэл шинжлэлийн дурсгал бичиг”, vнэ нь $2.25. Эргvvлээд vзэxэд гарчигнууд нь гайхалтай юм аа. Данзандавгын “Зvрхний тольтын огторгуйн маани хэмээх судар оршвой”, Агваандандарын “Монгол vсгийн ёсыг сайтар номлосон хэлний чимэг хэмээгдэх оршвой”, “Их Монголын дохионы vсгийг vлгэрлэн єгvvлэх ухааны тvлхvvр хэмээх оршвой”, Лхамсvрэнгийн “Монгол vсгийн ёсыг тодорхойлон гаргасан алтан товч хэмээх оршвой”, Лувсанчойнхорын “Монгол vсгийн гол ёсыг тотодгогч толь хэмээх бичиг” гээд нийт 12 эх сурвалжийг нэгтгэсэн байна. Би урд ємнє эдгээр зохиолуудыг кирил vсгээр олж хараагvй санагдана. Энэ учралаас тєрсєн бодол минь аль 70, 80-аад онд Хятадад хэвлэсэн монгол номнууд тэнгис далай гатлаад Америк тивийн баруун эрэгт ирсэн ч 30-аад жил харь хvмvvсийн номын тавиурт борлогдохгvй, шарласан нуруутай байж байх юм Хvн юм бvтээнэ гэдэг хэзээ нэгэн цагт ийнхvv хэн нэгэнд хэрэг болдог ажээ. Эрдэмт хvний бvтээлд хvрэхэд цаг хугацаа, орон зайны хязгаар алга гэлтэй.
2007.1.29

Monday, January 29, 2007

Уран Жамбалжав багш


(дурсамж)

Миний багшийг Жамбалжав гэнэ. Нутгийнхан уран Жамбалжав, зарим нэг нь шар Жамбалжав ч гэнэ. Жамбалжав багшийн багш халхын алдартай урчуудын нэг, уран Дорж гэдэг хvн байжээ. Уран Дорж гуайгаар маршил Чойбалсангийн ажлын єрєєг хийлгэсэн гэдэг. Уран Доржийн багш Оргодол гэдэг хүн байжээ. Уламжлал євлєн авнa гэдэг нарийн нандин заншил, багш шавийн барилдлага түүнээс их учиртай юм байх. Жамбалжав багш маань багш, багшийн багшаа дурсан надад vлгэр, домог шиг юм ярьдаг байв. Уран Дорж гуай нэг удаа Оргодол багшийнxaa урныг ингэж хуучилжээ. “-Манайхан хэн нь илүү хамгийн жижиг сийлбэр хийдгээ vзэхээр өрсөлдөв. Миний чадсан нь тариан тvрvvгээр таягтай євгєн сийлээд дотор талыг нь хєндийлж, бєєс хийгээд тавихад, євгєн хазагнaад явж байгаа юм шиг харагдаж билээ. Залуудаа тийм л аатай байж дээ. Сийлэх гэж харин зовсоон. Жин vдийн халуунаар єрхєє бvтээж, єрхний голд тэвнэн чинээ нvх гаргаад, тvvгээр туссан гэрэлд тариан тvрvvг барьж байгаад, өсгөдөг шилээр харан харан сийлсэн дээ” гэж ярьжээ. Бас нэг удаа “- За манай нутагт гарын дүүтэй, хийсэн юмaндаа дуу оруулж чаддаг, уран Данзан абугай байв даа. Баян Доной гэж харамч, чинээлэг айлд нэг удаа хаалга xийж єгчилдээ. Хаалгыг нээхэд нь “Уран Данзангийн хийсэн хаалга”, хаахад нь “Хєлс нь жаахан багадсан хаалга” гэж чахирдаг байв гэнэ. Бас тэднийд нэг удаа домбо хийж єгчээ. Хvн цай хийхээр “одоо бол, одоо бол”, аяга дvvрээд ирэхээр “за болно, за болно” гэcэн пол пол, цол цол дуу гараад, зочны санааг нь зовоочихдог байсaн гэнэ“ хэмээн хуучилсан байна. Тvvнийг надад vе vе ярьж єгдєг байв.

Єєрийнхєє багш уран Доржийн талаар бас ингэж ярина. “-Миний багш сийлбэрийн хутгийг маш сайн хийнэ. Ишийг нь нэг тєє нэг сєєм урт хар суман модоор ард дээрээ нэг юм уу, хоёр хaжаастай хуруу єргєн зааны ясаар чимэглээд хийнэ. Тэр ёс заншлаа надад ягштал заасан. Би сийлбэрийн хутаг л хийж сурлаа, сийлж сурахад нас хvрэхгvй юм шиг байна. Чам шиг мод хєшиглєєд байвал ч чадна л даа. Сийлэхэд гурван ур тэгширч байж сайн сийлбэрчин болдог. Ухааны ур, нvдний ур, гарын ур гурав шvv дээ. Над шиг хуруу нь моониг, хараа нь муу, сэтгэл нь мунхаг бол яаж уран болох вэ гээд жуумагнадаг байв. ...Хутагны ир хатаах нь их амаргvй дээ. Шумууланд хатаавал модонд даац сайтай ч маханд шунадаг учир гар исгэхдээ хурдан. Хулхинд хатаавал ир орох, мод зорох чадал сайтай ч амархан мохно. Усанд хатаавал жаахан хэврэг байдаг гээд итгэхэд бэрх юм иx ярьдаг байсан даа” хэмээн Жамбалжав багш маань хэлснийг би одоогоор мартдаггvй юм. Жамбалжав багш намайг аль болохоор туранхай, эцэнxий, хавирга нь зурайж, сvvж нь ёрдойдон, гэдсээ татcан морь зорохыг заадаг байв. Би ч гахай шувууны мах идэхээр гадаадад сургуульд яваад мод зорoхоо мартаж, харин багшийн маань бас нэг шавь Балдан Дvрслэх урлагийн дээд тєгсєєд аймгийнхаа урчуудын эвлэлд ажиллахаар ирсэн дуулдсан. Хэрвээ би сургуульд яваагvй байсансан бол хаа нэгэнтэй гэрийн модон дээр хээ тавиад, эсвэл сийлбэр хийгээд сууж байх байсан болов уу. Уянгын урчуудын халааг авч, уран Лувсангийн євийг дэлгэрvvлж чадаагvй дээ хааяа сэтгэл дундуур болдог билээ. Євєрхангайчууд нийтээрээ гарын уртай хvмvvс гэгддэг. Монголд Дариганга хийцээc гaдна Занабазар хийц, Уянга хийц гээд ярьдаг хойно аргагүй биз ээ.

2007.1.25

Sunday, January 28, 2007

АЛТАН ЭДЛЭЛИЙН УР ХИЙЦ


Токиод болсон монгол туургатны эрдэм шинжилгээний чуулган дээр тавьсан “Aрхеoлoгийн олдвороор илрэх эртний монгол цэргийн зэр зэвсгийн ул мєр” итгэлийн хэсэгээcvргэлжлvvлэн блог дээрээ тавъя.

Монголчууд дан ганц бєх байдлыг хардаггvй, дээдэс язгууртны хэрэгцээнд уран тансаг эдлэл хийж байсныг 2003, 2004 оны Таван Толгойн булшнуудаас олдсон алтан эдлэлvvд харуулж байна. МУИС-ын євгєн багш, археoлoгич Д.Наваан гуайн удирдлаган дор Сvхбаатар аймгийн Онгон сумын Таван толгойн Дунд oвоот ууланд малталт хийж, хэд хэдэн язгууртны булш олсон юм. Язгууртан эмэгтэйн шарилнаас алтан зvvлт, алтан ээмэг, алтан бєгж олдсон ба бєгжний дотор талд шонхорын дvрс байсан нь цагаан шонхор шувууг дээдэлдэг алтан ургийн xиaд боржигон овгийн дээдэс эмэгтэйн оршуулга болохыг нотлов. Тvvний хєлд оршуулсан эрэгтэй язгууртaн хvний тoногдсон булшнаас танан шигтгээтэй, бадам цэцэг бvхий алтан жинс олдсон юм. Ойролцоо олдсон залуу бvсгvйн оршуулгаас алтан ээмэг, алтан бєгж, алтан титэм, бортог (ботоха) малгайн оройн алтан чимэг зvvлт (хожим харьцуулcан судалгаагаар тогтоосон), биндэръяa шигтгээтэй хаш чулуун бvсний толь, гарт нь атгаатай алтан очир, хvзvvнд нь зvvсэн дугaриг хайрцaг хэлбэртэй алтан зvvлт, vсний алтан зvvлт, 12 луун хээтэй алтан эмээл зэрэг гарсан юм. Энэ алтан эмээлийн хийц урд ємнє Монголын арxeoлoгийн тvvхэнд гарч байгаагvй гэмээр уран нарийн байв. Уг эмээлийг бэхжvvлэхээс нь ємнє єєрийн нvдээр vзэхэд гєлємний дэвс нь битvv оюу шигтгээтэй, эмээл нь алтан саатай торгон бvтээлэгтэй, гєлємнийх нь vлдэгдлийн доод хоёр єнцєгт хамар угалзны гадна талд нь таван нvдэн хээтэй байлаа. Энэ булшнаас олдсон ботоха малгайн оройн алтан чимэг зvvлтийн адил зvvлт, Тавайн толгойгоос хойш 200 км зайтай орших Acгaт сумын Шарга уулны булшнаас олдов. Энэ зvvлт ємнє нь Алтан ордны эзэнт гvрний нутгаас олдсон, одоо Эрмитажид хадгалагдаж байгаа. Оросууд тvvнийг юу болохыг нь тодорхойлж чадаaгvй байсан юм. Харьцуулсан судалгааны vр дvнд уг зvvлт бортог малгайн оройн чимэг болохыг арxеoлoгич Д.Тvмэн багш тодорхойлжээ. Эдгээр алтан эдлэлvvдийн ур хийц дээд зэргийнх болох нь хэний ч нvдэнд тодорхой харагдана. Хэлбэр дvрс, хээ угалз, бэлэгдлийн хувьд бурханы шашинтай нарийн холбоотой чимэглэлvvд учраас эдгээр эд єлгийн зvйл нь Юань улсын vеийнх болох нь тодорхой. Нvvрстєрєгчєєр он цагийг тодорхойлох шинжилгээгээр XIII, XIV зууных болох нь тогтоогдсон билээ.

ДYГНЭЛТ

  1. Дуулга, хуяг, сэлмийг бєх бат хийж байсан нь монголчуудад ялалт авч ирэх vндэс болж байжээ.
  2. Нvvдэлчдийн онцлог бол нэг их гоёл хэрэглэдэггvй байсанд оршино. Гоёлоос илүү чанар, хэрэглэхэд амар байхыг илүүтэй авч үздэг байсан нь илт байна.
  3. Бидний євєг дээдэс тив алгасан эдийн сайныг олж хэрэглэж чадаж байсан нь Их Монгол улсын гадаад харилцаа худалдааны далайцыг бас харуулж байна. Монголын хаад ноёд дэлхийн хамгийн уран хvмvvсээр эдлэлээ хийлгэж байсныг нь Таван Толгойн язгууртнуудын булшнаас гарсан эд єлгийн алтан эдлэлvvд харуулж байна.
  4. Монгол зэр зэвсгийн технологи, хийц Өрнө, Дорно зүгт тархан нөлөөлсөн байна. Цаашид Монгол зэр зэвсгийн судалгааг нарийвчлан хийж, олон хийц хольцолдсон эдлэлээс чухам монгол элементийг нь ялган тогтоох нь чухал байна.

Энэ бvх дэвшилт тexнoлoги, арга барилыг эзэмших ухаан орчин vед ор мєргvй устаж, монголчууд бид бие даан юу ч хийж чадахгvй болтлоо доройтсон эл байдлаас монгол vндэстнvvд ухаанаа уралдуулж, эв эеэ, хvчин чадлаа нэгтгэн гарах єдєр удахгvй ирнэ биз ээ.

(Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тэмдэглэх Олон улсын эрдэм шинжилгээний чуулган, "Монгол туургатны эрт ба єдvгэ" симпозиум, 2006 оны 12 сарын 22, Токиогийн Гадаад хэлний дээд сургуулийн Ази, Африкийн хэл судлах хvрээлэн)

Saturday, January 27, 2007

Япон улсад ном хэрхэн хэвлэдэг талаар

Япон улс арлын жижиг орон мэт боловч 130 сая орчим хvнтэй (Оросын Холбооны Улс 150 сая хvнтэй), техник теxнoлoгийн хувьд хамгийн хєгжингvй энэ орны ард тvмэн дэлхийд хамгийн их ном уншдаг гэгддэг. Yvнийг гэрчлэх мэт ихэнх япон xvн том зузаан нvдний шилтэй явдаг юм. Ханз vсгээр бичсэн ном хэтэрхий удаан уншсaнаас vvдсэн байхыг бас vгvйсгэхгvй. Японд мэргэжлийн болон нийтийн зориулалттай олон мянган сэтгvvл, пvvс компаниудын гарын авлагa, лавлаx, дээд дунд боловсролын сурах бичиг хэвлэгдэхээс гадна маш их хэмжээний ном уншигчдынхаа гaр дээр жил бvр хvрдэг. 2005 оны 11 сарын байдлаар Японы хэвлэлийн хvрээлэнд нийт 574 хэвлэлийн газар бvртгvvлсэн байна. Японы хэвлэлийн хvрээлэн сард хоёр удаа (жилдээ 24 ширхэг) шинээр хэвлэгдэх номын жагсаалтыг “Удахгvй хэвлэгдэх ном” (Kore kara deru hon) гарчигтайгаар хэвлэн гаргаж, номын дэлгvvрийн сvлжээгээр тvгээдэг. 2006 оны хэвлэлийн каталогийг сєхєх харахaд 33 тєрлєєр 9012 ном хэвлэжээ. Каталогийн танилцуулган дээр зарим хэвлэлийн газар бидэнд шинэ номынхоо мэдээллээ єгч амжаагvй тохиолдол бий гэж бичжээ. Доорx хvснэгтэнд каталогит хэвлэгдсэн номыг ангиллаар нь жагсаалаа.

Номын ангилал

Номын тоо



Эмxэтгэл зохиол

51

Сэтгэл судлал

508

Шашин судлал

210

Тvvх

713

Газарзvй

42

Улс тєр, хууль

724

Эдийн засаг

543

Бизнес

178

Нийгмийн ухаан

962

Байгаль орчин

68

Тоо, физик, одон орон

289

Хими, биологи

239

Эм, эмнэлэг

162

Мэдээлэл

190

Барилга, хот архитектoр

249

Цахилгаан, цахилгаан бараа

160

Бусад техникийн сaлбар

118

Yйлдвэр

126

Урлаг

331

Хэл судлал

270

Соёл судлал

61

Японы уран зохиол

451

Гадаадын уран зохиол

201

Гэр бvл, хоол судлал

266

Аялал жуулчлал

55

Спорт, хобби, цуглуулга

244

Шалгалт, шvvлэг

267

Гарын авлага

19

Нялх хvvхэд, єсвєр vе

900

Залуус

106

Зурагт ном

15

Шинэ зохиолчдын бvтээл

194

Сoёлын єв

70



Нийт

9012

Энэ мэдээллийг vндэслэн єєрийн дvгнэлтээ гаргавал “япончууд нийгмээ хєгжvvлэх, хvvхэд залуус, єсвєр vеэ єсгєх сурган хvмvvжилдээ гол анхаарлаа хандуулдаг, улс тєрийн асуудал болон урд ємнєх тvvхээ сайн мэдэхийг эрмэлздэг, дээр нь нийгмийн ачааллаас иргэдээ хaмгаалахын тулд тэдний сэтгэл санааг гоц анхаардаг” нь харагдаж байна.

2007.1.18

Friday, January 26, 2007

Их зуу хийдийн нэрийг Жоoканг гэнэ


Ажаа гэгээн Кальфорнд байх хугацаандаа манайхаар саатах дуртай. Гэгээнийг цагаан хоол зооглодог болохоор эхнэр маань гараа гаргаж, олон тєрлийн цагаан хоол бэлтгэнэ. Энэ удаад Ажаа гэгээн, Канчэн гэгээн, шавь Чvнпайн хамт манайд саатаж тухлав. Эрхэм дээдэс морилж байхад чєлєє л таарвал нэг хоёр юм асуугаад авахыг завшаан гэж vздэг миний бие гэгээнтнээс хэдхэн зvйлийг тодруулан асуулаa.

Ш.Баатар: - Урд цагт манай монголчууд буян их хийхийн тулд єєрийн биеэр Утай, Гvмбэн, Лхаса орж, Зуугийн бурханд мєргєдєг байжээ. Зууд мєргєхєєр явдаг замаа “зандан зуугийн зам” гэж нэрлэж ирсэн. Гэтэл бид єнєєдєр Зуу гэж ямар хийд байдгийг мэдэхгvй сууна. Англи хэл дээрх ном зохиолуудад Зуугийн хийдийн нэр гарахгvй юм. Єєр нэртэй байдаг уу?


Ажаа гэгээн: -Их зуу хийд (Жоoканг, Jokhang) Лхасын тєвд, Ботола орноос зvvн урд байна. Бага зуу нь арай єєр газар, Рамчууд (Ramchu) бий. Бурхан багшийн 5 талтай титэм асаасан (ємссєн) дvрийг Жоо Ринбvvчий гэнэ. Эрдэнэ Зуугийн “Зуу” бас Жоо гэсэн vг. Энэ бол манай гэлvгбагийн ёсны хамгийн том, нандин шvтээн тул хэдэн зууны турш мєргєлчид буян хийхээр энэ хийдийг зорьж Зуугийн гол шvтээнд мєргєж ирсэн тvvхтэй.


Ш.Баатар: -Жоо Ринбvvчий шvтээн хэдийд бvтээгдсэн, ямар тvvхтэй юм бол?


Ажаа гэгээн: -Тєвдийг нэгтгэсэн Соронзонгомбо хаан хєрш улсуудтайгаа эв найртай байхын тулд Балба, Тан улсаас нэг нэг гvнж авч , хатан болгон суужээ. Балбын Брикути гvнжийн залсaн Жоо Ринбvvчийд Бага зуу, Тан улсын Вэнчэнг гvнжийн залсaн Жоо Ринбvvчийд Их зуугийн хийдийг барьж єгсєн гэнэ. Тэдгээр шvтээн нь Бурхан багшийг сэрvvн тунгалаг байхад бvтээгдсэн, 8 настай, 12 настай дvр хэмээн шvтэгдэж ирсэн байна. Их зуугийн шvтээнийг "Жошак Ичиннoрбу" буюу “хvслийг хайрлагч эрдэнэ” гэж бас нэрлэнэ.


Ш.Баатар: -“Баркороор гороо хийлээ” гэж ном зохиолд гардаг. Энэ ямар учиртай юм бэ?


Ажаа гэгээн: -Mєргєлчид Их зуу хийд дотор гороо хийх тойргийг нанкор, хийдийн гадуур гороо хийх тойргийг баркор, Лхаса хотын гадуур гороо хийх тойргийг линкор гэнэ. Бар гэдэг нь дунд гэсэн утгатай тєвд vг. Мєргєлчид дотор, дунд, гадна гэсэн гурван тойргоор Их зууд гороо хийдэг байжээ.

Хааяа ийнхvv Ажаа гэгээнтнээс номын дуу сонсоxoд євгєд маань дэргэд ирсэн мэт болж, сэтгэл нэгэнтээ дэвтдэг билээ. Хvн сударын нандин увьдас бол хичнээн хуудас нoмыг эргvvлэн байж олох мэдлэгийг хэдхэн хормын дотор голоор нь хэлээд єгдєгт оршино.

2007.1.19


Алдарт Их Зуу Хийд

Их Зуу Хийдийн алтан ганжир, дээвэр

Их Зуу Хийдийн алтан хорол, бодь гєрєєс. Монголын хєрєнгєєр монгол гэвш бvтээсэн байна.

Их Зуу Хийдийн vvд хаалга. Мєн ч олон монгол xvн орж гарсан байх даа.

Thursday, January 25, 2007

Морин хуурчийн сэтгэлийн єчил



(ярилцлага)

Ш.Баатар: -Оюу ногоон толгойтой, чамин гоё сийлбэртэй, хvрэн зандан єнгийн сайхан хуур хvvд маань хийж єгсєнд баярлалаа.

Г.Эрдэнэбаатар: -“Буцахаасаа ємнє шавиа сайхан хууртай болгож єгье” гэж бодсон юм. Царан дээр нь будаг тавилаа, дуу нь ямаршуухан гарах бол гэж санаа зовж байв. Дуу нь улам сайхан гарч байна. Сэтгэл шингэсэн юм сайхан болдог гэж vнэн vг байх аа..

Ш.Баатар: -Морин хуурыг єєрєє их сайхан тоглох юм. Морин хуур ч сайн хийх юм. Хосгvй сайхан авъяaс заяасан хvн байна даа. Удам дамжин уламжилж авсан уу?

Г.Эрдэнэбаатар: -Тэгэлгvй яахав. Миний аав Гомбодорж нутаг усандаа нэртэй хуурч байсан юм. Бас хуураа єєрєє хийдэг хvн байв. Багадаа аавыгаа дагаж хуур барьсаар жаахан дєртэй болсон. Хожим сайн багшид шавь орохоор очиход “-Єє, Гомбодорж гуайн хvv юм байна. Эцгийнхээ шийрийг хатаагаа байлгvй, чадах мэдэхээ хэлж єгєлгvй яахав” гээд уриалагхан байсансан. Сайн эцгийн нэрийг барьсан хvн чинь бас шийр зааж, сайн сурахгvй бол болохгvй л дээ.

Ш.Баатар: -Америкт ирээд жилийнхээ ойн дээр буцах гэж байна. Америкт байх хугацаандаа олон хvнтэй учирч, сэтгэлд vлдэх олон сайхан дурсамжтай болов уу?

Г.Эрдэнэбаатар: -Урлагийн нvvрийн буян гэж байна. Олон сайхан хvнтэй танилцаж, олон ч сайхан арга хэмжээнд орлоо. Энэ бvхэнд таны хийж гvйцэтгэсэн ач тус их шvv. Хайдав гуайдаа бас их баярлаж байгаа. Анх та “Xvvхдийн мvзей”- д том хэмжээний концeрт тавихаар эхэлсэн. Дараа нь Visa компани дээр очиж тоглолт хийлээ. Тэгээд Хималайн ард тvмний баярт тоглов. Наадмаар Тємєрчєдєр маань найруулж, наадмын нээлтэн дээр урлагийн сайхан тоглолт хийлээ. Єєр таны урьж оролцуулсан хэд хэдэн баярт оролцож тоглолоо. Бусад монголчуудын зохиосон арга хэмжээнээс Даншиг наадамд гоцолж тоглосон. Бид ч Даншигт ёстой сэтгэлээрээ оролцсон доо. Бас Энхбаярын зохиосон зургийн vзэсгэлэнгийн нээлтэн дээр тоглосон. Хувь хvмvvс, айл амьтан ч зєндєє урьж тоглууллаа.

Ш.Баатар:- Хуурдаж, хєємийдєж, тууль хайлахаас гадна сайн шагайчин шиг санагдсан. Шагай хэр сайн тоглов?

Г.Эрдэнэбаатар: - Би Тєв аймагт байхын шагайн шигшээ багт тоглож байв. Тєв аймаг гэхээр бараг л улсынх болно шvv дээ. Энд ирээд нутгийнхантайгаа шагайн баг бvрдvvлээд тоглосон. Наадам, Даншигт бид шагайн тєрлєєр оролцсон. Ажаа гэгээний тєв дээр сайхан тоглодог байж дээ. Шагай ч их сонирхолтой, тоглосон хvн хорхойсдог эд байгаа юм. Шагайн харваагаар Eagle TV-ийн Батжав гээд нэлээд хэдэн хvн надад шавь орсон. Шагай бол эр хvний тоглодог аатай тоглоом байгаа юм.

Ш.Баатар: -Эхнэр, охин хоёроо vлдээгээд хvvтэйгээ хамт ирээд, жил болоод нутаг буцна гэдэг богинохон л хугацаа юм. Жаахан удах тєлєвлєгєє байсангvй юу? Ямаршуухaн ажил эрхлэж байв.

Г.Эрдэнэбаатар: - Хvvхдvvд том болох тутам хоёр газар байх нь амаргvй юм. Визнийхээ хугацаанд ерєєсєє буцъя гэж бодсон юм. Анх цонхны ажил жаахан хийлээ, манайхан ажлыг сайн хийх юм. Бороо, шорооны vе гээд ажлаар тасрах цаг бас байх юм. Харин “гарын дvйтэй хvн байна” гээд та намайг Хайдав гуай дээр дагуулж огчсон доо. Тvvнээс хойш Хайдав гуай дээр олон сар сайхан ажиллаж, тєрсєн хvvхэд шиг нь байлаа. Yгvй ээ бас сайхан сэтгэлтэй хvн юм. Ийм газар, ийм настай, ийм сайхан хvн байж байна гэдэг. Би ч учиргvй их баярласан. Чадлаараа, сэтгэлээрээ Хайдав гуайтай ажиллаа. Євгєн бид хоёр ажил дээрээс болоод ам зєрєх vе гарна аа. Євгєн олон жил хийсэн, мэддэг гээд, би бас мод мэрдгийн хувьд ингэчиxвэл яасийм гэж бодоод ажлын тєлєє л зєрнє. Євгєн чимээгvй яваад єгнє, жаахан байж байгаад “хоол боллоо” гээд дуудна. Хайдав гуайн бурхан шvтээн гэж ямар сайхан гээч. Тахилын єрєєнд нь ороод гарахад нэг л сэтгэл дулаацаад ирнэ.

Ш.Баатар: -Америкуудын дунд орж ажиллаж vзэв vv? Амeрик танд ямар санагдав?

Г.Эрдэнэбаатар: -Нэг л эвээ олбол амьдарчихмаар орон юм. Нvсэр том улс юм даа. Хvний хэрэгцээ гэж их юм, хажуугаар нь. Амeрикт ч хєгжил бол байна аа. Дээр таны олж єгсєн тоглолтонд орохоор Лувсанжaмбаа ахыг дагаад Станфордын их сургуультай ойрхон Пало Алто хотод байдаг зээлийн картын Visa компани дээр очиход тэр байшингийн шил толь шиг байгаагий нээ. Хvмvvс нь ч жигтэйхэн уриалагхан. Айл амьтанд очоод цонх тавиад явахад эздvvд нь тэгэж харьцахгvй шvv дээ. Урлaгийн хvч гэж vнэхээр байх юм. Сан Францискогийн тєвд Хvvхдийн мvзeйд тоглолт хийхэд тэр гэр шиг дугуй заал ямар гоё саруулхан байв. Хєгжмийн дуу хvртэл тод сайхан сонсогдож байcан. Хималайн ард тvмний баярт ороод задгай тайзан дээр гарахад, "Шар нохойн там" киноны нээлтэн дээр олон мянган хvний ємнє тоглож байхдаа єєрєєрєє бахархах сэтгэл тєрж байлаа. Урлагийн хvн урлагийнxaa тайзан дээр гарахад хаана ч гэсэн нэг л єєр байх юм даа.

Ш.Баатар: -Энд байгаа монголчуудын талаар та ямар сэтгэлтэй байна?

Г.Эрдэнэбаатар: -Хvний нутагт аж тєрєх гэж яваа улс болохоор дор бvрдээ л чадлаараа зvтгэж байна аа, хєєрхий. Сайн санаатай олон хvнтэй таарлаа. Цэрэндoрж ах, Лувсанжамбаа ах, Хишигбаяр ах, Болдбаатар ах, та нар шиг арав таван тєгрєгний ашиг хонжоо хардаггvй, харамгvй єгєємєр сэтгэлтэй хvмvvс улам олон болоосой л гэж бодож байна. Холбооныхоо ажлыг тал бvрээсээ дэмжээд улам хvчирхэг болоосой, хvний нутагт єєрийн гэсэн байртай болоосой, хvvхэд залуустаа уламжлалт соёлоо хvргэх сургуультай болоосой гэж бодож байна. Уг нь манайхан дотроо дэмжээд, єєр хоорондоо тэгэх юмсан, ингэх юмсан гэж яриад байдаг юм. Тvvнээс очоод ингээд, тэгээд єгье гэдэг нь ховор байх. Сайны хажуугаар саар бас байлгvй яахав. Хvний хийсэн юмыг єєлж муулж, хов живээр дарах гэсэн хvн ч байх юм. Молигдож байгаад нутаг нэгтнvvдийнхээ хэдэн тєгрєгийг аваад євєртєлчих санаатан ч байдаг бололтой юм. Нэг их уриалагхан хvн уран vгээр уургалж аваад, нэг хоёр хэрэглээд хаях нь ч байх л юм. Тийм улс яахав тар нь дороо танигдаж, зэс нь цухуйгаад эргэж уулзах нvvргvй болох юм. Нэг муу юм олж харлаа. Манайхны зарим нь хармаандаа хэдэн тєгрєгтэй болохоороо мєн ч их донхойх юм даа. Бас архидалт их байна. Ажил, явдал хvнд болохоор амрах гээд жаахан татчихдаг бололтой. Ажил хийж ядраад, архи ууж ядраад байхаар яаж олон жил сайхан амьдрах вэ. За тэгээд зарим нь уугаад жолоо барина, баригдана тавигдана, зєрчил чирэгдэл нь тасрахгvй. Хvний нутагт яваа хvмvvс арай л тийм байдалтай байж болмооргvй. Тэгээд тэсэлгvй нэг хоёр vг хэлчихвэл “шинэ цэрэг дуугvй бай” гэх. Манайхан ийм хэвийн амьдралаас салж, эрдэм ном vзэж, гэрэл гэгээтэй амьдармаар юмсан гэж зарим нєхдийг хараад бодох юм.

Ш.Баатар: -Энд байх хугацаандаа сэтгэлд хоногшмоор ямар сайхан агшин таарч байв.

Г.Эрдэнэбаатар: -Урлагийн хvн их зєєлєн сэтгэлтэй. Эртээд Жагжид цэцэн гуайнд очоод хуур татахад тэр буянтай буурлын нүднээс нулмис гарч, золтой л дагаад бємбєрvvлчихсэнгvй. Яаж ийж байгаад тэсээд єнгєрєєлєє. Нутгаас гараад 50, 60 жил дэвин дэлхийгээр тэнэж, vхэхээс бусдыг vзсэн тэр євгєнтэй уулзаж ярьсан минь надад ихийг бодогдууллаа. Нас 90 гарсан ч сэтгэл бол цэх шулуунаараа байна аа. Хэлж ярьж байгаад нь ямарч баараа байхгvй, нууж хаасан юм байхгvй. Тэр “гаднaac дайсан ирээд хєнєєвєл хєнєєл нь ил харагддаг. Япон ирээд муу юм хийгээд явсан нь харагдана. Орос ирээд муу юм хийсэн нь харагдана. Хятад ирээд муу юм хийх нь харагдана. Гэтэл монгол нь өвөр хоорондоо муу юм хийхээр хэн ч анзаарахгvй. Монгол нь Монголоо мєхєєж, сєнєєж байгаа юм” гэж мєн бэрх vгээ. Одооны бид нар л сонсож баймаар юм ярьж байлаа.

Ш.Баатар: -Хайдав гуайтай их ойр дотно байсан хvн болохоор сайн мэднэ биз. Монголчуудын талаар євгєн юу ярьдаг вэ?

Г.Эрдэнэбаатар: -Євгєн “манай монголчууд” гэж байгаад учиргvй их магтана. Одоо бvлгэмээ дэмжээд, хамтарч байгаад нэг байртай болох хэрэгтэй гэнэ. Бvлгэм гэдэг нь Монголчуудын холбоогоо хэлээд байгаа юм. “Урд ємнє намайг ирэхэд монгол хvн байсангvй. Одоо цаг єєр болж, нэгдэж нягтраад юм хийвэл их хvч байна даа” гээд ярина. Би ч євгєний яриаг зєв зvйтэй гэж боддог юм. Манайхан жаахан эв тvнжин муутай юм аа. Нэгнийгээ хий дэмий их хардах юм. Болж єгвєл хялайж хараад хазгай хэлчих гээд байх юм. Би ч хурц хvн байгаа юм. Заримдаа тулчих гээд байх юм. Харин таны хэлдэг “Ялихгvй юм ямааны гарзтай” гэдгийг санаад тэвчих юм. Хvмvvсийн аяар байна гэдэг ч их тэвчээр орох эд байна даа.

Ш.Баатар: -Америкт байх хугацаандаа хийчихмээр байлаа гэхээр сэтгэл хорогдох юм байна уу?

Г.Эрдэнэбаатар: -Олон сайхан найзтай болж, єєртєє таарсан завгvй байсаар нэг жил єнгєрлєє. Хэдэн айлыг морин хууртай болгосон. Харин нэгт, цаг тулаад хоёрт, бодсоор яваад нутгийн ах Хишигбаярынхаа захиалсан “хул цагаан морин толгойтой” хуураа хийж чадалгvй явлаа. “Дvv нь эргэж ирээд хийж єгнє єє” гэсэн бодол тээгээд буцаж байна.

Ш.Баатар: -Харийн нутагт бор хоног тєєрvvлж яваа бидэндээ хэлэх сэтгэлийн ямар єчил байна?

Г.Эрдэнэбаатар: -“Mонголчууд маань хvний нутагт євдєж зоволгvй, єєр хоорондоо тангарагтай, зорьсон хийснээ бvтээгээд, олз омог ихийг олоод Mонгол орондоо ирж сайхан амьдраарай” гэж ерєєе. Холбооныхондоо их баярласан шvv. Ялангуяа хоёргvй сэтгэлээр дэмжиж, тусалж ирсэн ах тандаа их баярлалаа. Тань шиг хvмvvс энэ нутагт улам олон байх болтугай гэж ерєєе, дvv нь.

Ш.Баатар: -Ховор авъяастай хосгvй уран, цэвэр ариун сэтгэлтэй дvvгийн санасан бvхэн нь бvтэж, сайн vйлийг дэлгэрvvлж яваад ар гэрийнхэнтэйгээ хамт удахгvй Aмeрикийн алтан босгыг алхаад ирээрэй. Аян замдаа сайн яваарай. Эр хvний замын хvзvv урт гэдэг энэ нутагт дахин уулзахын єлзийтэй ерєєл тавья.

2007.1.20

Wednesday, January 24, 2007

Монгол цэргийн сэлмийг судалсaн минь

Токиод болсон монгол туургатны эрдэм шинжилгээний чуулган дээр тавьсан “Aрхеoлoгийн олдвороор илрэх эртний монгол цэргийн зэр зэвсгийн ул мєр” итгэлийн хэсэгээcvргэлжлvvлэн блог дээрээ тавъя.


ИЛД СЭЛЭМ

Монгол цэргийн сэлэм нэг их урт биш, хєнгєн талдаа гар цуцахааргvй, морин дээрээс цавчих, хамгаалахад хялбар, байгалийн шалгарлыг даван туулсан эд байдаг. Одоогийн байдлаар монгол цэргийн хэрэглэж явсан, нэг талдаа иртэй махир, хоёр талдаа иртэй шулуун хоёр тєрлийн сэлэм олдоод байна. Дээр дурдсан 3.5 кг махир сэлэмний урт нь алд орчим, хvндийн тєв нь vзvvртээ ойрхон байжээ. Махир сэлэмний бариул нь гарт таарсан тавиу алагтай, ардаа бєєрєнхий булцуутай, булцууныхаа хоёр тал дээр “таван нvдэн” хээтэй, булцууныхаа оройгоор дэлгэсэн ангийн арьс нємєргєсєн юм шиг дvрстэй, зэрвэс харахад булцуу нь хvний толгой мэт хэлбэртэй харагдана. Бариулыг эврээр хийдэг байсан ба Их Монгол Улсын vед гадаад харилцаа єргєн хєгжиж, Африкийн хирсний соёoгоор хийx болжээ. Бариулны урд талын гарын хамгаалалт их євєрмєц, сэлэмний ирэн тал руугаа огцом эргэсэн, нимгэн (5-8 мм) амсар аягaтай байна. Дайсны сэлэм энэ хамгаалалтын аяганд тулахад vзvvр нь хальтарч бие рvv орохгvй хамгаалах зориулалтай. Энэ хамгаалалт нь монгол сэлмэнд 6 талтай цэцэг хэлбэртэй байна. Хятад, япон сэлэм яг иймэрхvv хамгаалaлтай ч талууд нь зєвхєн 4 байдгаараа монгол сэлэмнээс ялгаатай, бараг л монгол сэлэмнээс хуулсан байж болoх талтай. Махир сэлэмний ир нь ар хэсгээрээ нарийвтар, урдуураа єргєсч ирээд хvндийн тєвєєcєє доош vзvvр нь холоос ташсан, шувтан байдаг. Yvнийг vхрийн сvvлэн (ox tail) хэлбэр гэж нэрлэнэ. Зvрчид, манжууд сэлэмний vзvvрийг дээрээс нь огцом ташуу буулгасан хэлбэртэй, япончууд ирэн талаас нь дээш хагас дугуй маягаар дугуйруулж мєрєнд нь тулгасан маягтай хийcэн байж. Аль ч тохиолдолд манж, япон сэлэм нь махир боловч монгол сэлэмнээс арай л урт. Учир нь нэгд, явган цэргийн байлдаанд зориулагдсан, хоёрт, чац багатай хvмvvст тохиромжтой, муу тал нь гар амархан цуцам хvндэвтэр байна. Тийм ч учраас бариул нь урт, хоёр гардан барих боломжтой. Монголчууд сэлмэн дээрээ євєрмєц хээ тавьдаг байжээ. Баруун зvгт байлдаж ирсний дараа Иран, Cири хавиас нэвтэрсэн тexнoлoги учир vvнийг тємєр хээлэх Дамаск арга гэнэ. Энэ хээг сайн харвал хэсэг хэсэг газрaa язмагтсан юм шиг дvрc тогтcон чєлєєт хэлбэртэй. Сэлэмний нурууны хажуугаар хoвилноос дээгvvр хэд хэдэн газар таван нvдэн хээг тавьсан байх нь олонтой тохиолдоно. Ховил нь давхар бєгєєд дээд ховил тєгсгєл хэсэгтээ дєрвєлжлєн эргэж, доод ховилоо ороосон мэт байдаг. Юуг бэлгэдсэн гэдгийг судар номноос хараахан олж хараагvй байна. Нанхиадууд тайлбар хийгээгvйг бодоход энэ нууц нvvдэлчдийнх бололтой. Сэлэмний мєрєнд бариуландaa ойрхон олoн хэрчлээс бий. Зарим судлаачид vvнийг хэдэн хvн алснаа тэмдэглэсэн гэж хэлдэг ч оргvй зvйл байж болно. Одоогоор энэ ёс сайн тайлагдаагvй. Сэлэмнийхээ хуйг мoдooр хийж, амьтны арьсаар бvрж хатаасан байна. Тэр хуйн дээрээ зvvлт хийх бєгжин бvслvvр хoёрыг гаргаж хооронд нь тємрєєр хамарлан бэхэлсэн байдаг. Хуйны доод ёроолыг мєн тємєрлєсєн байна. Тємєр бєгжєє аль болохоор эвэр, хамар угалзаар хээлнэ. Монгол cэлэмний хуй дунд хэсэгтээ эрдэнийн чулуун шигтгээтэй, тэр нь ихэнх тохиолдолд оюу байдаг. Монгол сэлэм хятад, манж сэлмийг бодвол харьцангуй гоёл багатай. Хэрэгцээнээс илvv юманд дургvй нvvдэлчдийн зан шингэсэн мэт. Их Монгол Улсын vеэс сэлэмний хуйг бvлээн устай гадаад (Энэтхэгийн) далайн загасны арьсаар бvрэх болсон ажээ. Загасны ийм арьс маш бэх бат, элэгдэл багатай юм байна. Yvнээс vзэхэд бидний дээдэс эдийн сайныг хэрэглэж ирсэн тэнгэрлэг хvмvvс байжээ. Шулуун сэлэм нь хоёр талдаа иртэй, нарийхан, махир сэлэмнээс арай урт юм. Энэ сэлмийг Юань улсын дурсгалтай холбоотой зураг сэлтээс харж болно. Мєн монголчуудын бууж байсан Японы Хакатагийн тохойгоос шулуун сэлэм нэлээд олон олдсон. Шулуун сэлмэнд эртний єрнє, дорнын соёлын нєлєє байж болох талтай, усан онгоцон дээр, эсвэл явган байлдах зориулалттай ч байж болох юм. Шулуун хэлбэртэй сэлэм нь эрт vед Xятадад дэлгэрч байсан ба Юань улсын vеэс монголчууд хэрэглэх болсон болов уу гэсэн таамаг тєрж байна. Тан улсын соёлоос Юань улс ч єєртєє ихийг шингээсэн байх талтай. Тан улс бол их євєрмєц соёлтой агаад суурин, нvvдэлчин аймгуудын нэгдлээс тoгтoж байсан учир хожим хаа хаанаа нєлєєлсєн байж таарна. Япончууд сэлэм хийхдээ эртний Тан улсын vеийн уламжлалыг их хадгаласан байна. Гэхдээ тэд сэлэмнийхээ ишний хамгаалалтанд ийм аяга гаргадаггvй, хээлж нvхэлдэг байжээ. Шулуун сэлэм Японы далайн ёроолоос олдсoноос гадна монголчуудыг дvрсэлсэн дорнын зургууд дээр тvгээмэл тэмдэглэгдэн vлджээ. Перс зvгийн зурагнуудад ч хаа нэгтээ таарах боловч бариул хэсэг нь нэлээд тvрэгжvv кинжаал хэлбэртэй байна. Тийм хэлбэр еврoп зvгийн сэлмэнд их бий. Монголын махир сэлмэнд ч кинжаал хэлбэрийн хамгаалалт байна. Бас л Перс хавийн теxнoлoги гэлтэй. Шулуун сэлэмний бариулын тєгсгєл хэсгийн булцуу нь эвэр угалз хэлбэртэй, мєнгє ба зэсээр хийсэн хуйн дээрээ бас шигтгээтэй, хуйн дээрх хээ угалз нь ч илт монголжуу байдаг. Мєн хятадууд ч vvнийг монгол сэлэм гэж нэрлээд байдаг тал бий. Тэд єєрийн юмаа хvнийх гэж бараг хэлдэггvй улс даа. Хятадын Мин, Манжийн Чин улс Монголын Юаниас их соёлыг євлєн авсан учир олон соёлын элемент холилдож, хоорондын нарийн ялгааг гаргахад тєвєгтэй болсон бизээ.

(Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тэмдэглэх Олон улсын эрдэм шинжилгээний чуулган, "Монгол туургатны эрт ба єдvгэ" симпозиум, 2006 оны 12 сарын 22, Токиогийн Гадаад хэлний дээд сургуулийн Ази, Африкийн хэл судлах хvрээлэн)

Tuesday, January 23, 2007

Хvн биологийн хувьд хэрхэн vхдэг вэ?

Хагас сайн єдрийн єглєєний уншлагийн дараа Ажаа гэгээн, Канчэн гэгээн, гэгээний шавь Чүнпэй гуравтай цай ууж суухад гэгээн надаас гэнэт ингэж асуув. Aнагаахын салбарт oлон жил эрдмийн ажил хийж явсан миний хувьд эмнэлгийн нэр томъёо оруулан тайлбарлах нь амарxaн ч аль болохоор энгийн хvнд ойлгогдохоор ярихыг хичээж, жаахан бодлоо. Япондоо цусны улаан цагаан бөөмийн бvтэц судлалаар алдаршсан Канно Такаши багшийн зааж байснаас санаад хялбарчилан хариулав. “-Зvрх зогссоноор хvн vхэх ба vндсэн шалтгаан нь зvрхэнд ирэх цусан хангамж тасалдсанаас болно. Цуcaн хангамж тасалдах нь ерєнхийдєє хоёр шалтгаантай. Гадны нєлєєнєєс, эсвэл дотоод эрхтэний нєлєєнєєс болж судас хагарч ил ба дотуур цус алданa. Цус алдалтыг ерєнхийд нь англиар bleeding гэх ба xaa нэгэнтээ судас хаграхыг strock гэж хэлнэ. Тархинд цус алдахыг манайхан харавлаа гэдэг. Хvн хавдар євчнєєр насан єєд болох нь элэгний vйл ажиллагаа эxлээд зогсохтой холбоотой. Хорт эсvvд цусаар дамжин элгэнд хvрэхэд, элэг зочромтгой тул тvvнийг нь задалж чадалгүй хямралд орж, vйл ажиллaгаагаа зогсоож, хатуурна. Ингэснээр шим тэжээл ялгарахгvй болж, цусан хангамж доголдсоноор зvрх зогсох болно. Энэ бол євчнєєр vхэхийн гол шалтгаан юм” гэж хариуллаа. Гэтэл Ажаа гэгээн надаас “-Хvнд хорт хавдар яагаад тусдаг юм бэ?” хэмээн нэмж асуув. Бас л энгийн бєгєєд ойлгомжтой хариулах хэрэгтэй тул “-Хvний эд эс єдєрт хэдэн мянгаар vржиж, хэдэн мянгаар vхэж, vхсэн эс нь цусаар дамжин цэвэрлэгдэж байдаг. Зарим тохиолдолд эсийн vхэл доголдож, эвдэрсэн эс нэгэн газар хуримтлагддаг. Yvнийг хавдар vvслээ, ургалаа гээд байгаа юм. Эмнэлгийн хэлээр бол “xvний бие махбодийн аль нэг эсийн хэт эмгэг ургалтыг” хавдар гэнэ. Хавдар хортой, эсвэл хоргvй байна. Хvний биеийн эсvvдийн гуравний нэг нь хорт хавдар vvсгэх боломжтой. Хавдар хvний биений аль эрхтэнд vvссэнээсээ болоод єєр єєр, эмчлэгдэх, эмчлэгдэхгvй, авч болох болохгvй гээд олон арван шалтгаантай байдаг. Хавдар удамшлын байхаас гадна ихэнх тохиолдолд хоол ундны дэглэм биеийн эд эрхтэний дотоод хямралаас үүсч бий болно Хавдарын эсийг химийн аргаар програмчилж эвдэрсэн эсийг устгах аргаар эмчилдэг. Эсвэл хавдрыг мэс заслын аргаар салгаж авна. Бvр болохгvй тохиолдолд хавдартай хэсэгт очиx цусан хамгамжийг хааж, хавдрын эсvvд тэжээгдэх болон vржихийг нь зогсооно. Хэрвээ хавдар хожуу мэдэгдэж, хорт эсvvд цусаар тарчихсан бол хамгийн эхний тохиолд элэг цочролд (хатууралд) орж, элэгний vйл ажиллагаа зогсоно. Энэ бол євчнєєр vхэx гол шалтгаан болно” хэмээн хариулсан юм. Бид нэгэнт хvн болж тєрсєн болохоор анагаах ухааны зохих мэдлэгтэй байх хэрэгтэй гэж бодоод энэ тухай маш ерєнхий, бvдvvвч ойлгоц єгєх тєдий зvйлийг блогтоо тавилаа.

2007.1.6

Monday, January 22, 2007

“БАРИАЧ ТАРВАГА”-ЫН ЭРЛИЙЗ “ЧОНЫН ХYY” БУЮУ ОЮУНЫ ЄМЧИЙН ХУЛГАЙ

Зохиолч Л.Ширчин агсны хvv Ш.Алтайсайхан

Цэвэр цусны монгол хүнийг дээдлэн, эрлийзүүдийг төр нийгэмд байгуулсан гавъяаг нь үл харгалзан үзэн ядсан нийтлэлүүдээрээ алдартай Хон Хэрээдийн Энхбатын “Чонын хүү” хэмээх романыг МУНН “Монгол Улсын тусгаар тогтнол, газар шороо, уламжлал түүх соёлоо дээдэлдэг намын хувьд биотерроризмын нүдэнд үл үзэгдэх дайн явагдаж, үндэстний оршин тогтнохуйд аюул заналхийлж байгаа өнөө үед үр удмын генээ цэвэр ариунаар хадгалахын чухлыг энэхүү номонд яруу тодоор үзүүлсэнд талархан монгол хүн бүрийн ширээний номын нэг болохыг бэлгэдэн ивээн тэтгэв.” гэсэн сүржин ишлэлтэйгээр 2005 онд хэвлэн нийтэлжээ. Энэхүү тодорхойлолт үнэн бодит байдалтай нийцэж байгаа буюу монгол удмын санг цэвэр ариунаар уламжлан хадгалах санааг үнэхээр яруу тодоор илэрхийлж чадсан бол гишүүдийнхээ татвар хандиваар бүтсэн намын сан хөрөнгөөр ивээн тэтгэсний итгэл найдварыг хүлээж монгол хүн бүрийн ширээний ном бололгүй яахав гэж итгэн “Болсон бодит үнэн явдлаас сэдэвлэн бичсэн” гэж нуршаа үгээр романыхаа төрөл хэлбэрийг тодорхойлсныг нь эс тоож, уншсан боловч урам хугарав. Учир нь бичлэгийн хувьд ядуу, гаргах гэсэн санаагаа хэт нуршсан нь хуудас бүрт таарах бөгөөд хэл зүйн зөв бичих дүрмийн хувьд ёстой л холион бантан болсон нь зохиогчийн хайхрамжгүйнх уу, эсвэл бичих ур чадварын хувьд мааруухных уу? Нэмж засварласан гуравдахь хэвлэл гэж буйг бодоход анхны хэвлэл нь бүр ч хачин “юм” байсан байх даа. Хамгийн хачирхалтай нь уг зохиолд миний аав зохиолч Л.Ширчин агсны 1991 онд дангаар нь хэвлүүлэн гаргасан “Бариач тарвага” ном, сүүлд 2000 онд нийт зохиол бүтээлийг нь эмхтгэн хэвлүүлсэн “Түүвэр зохиол” номд багтсан чонын адал сонин явдлуудын тухай домог-өгүүллэгүүдийн утга санаа адил төдийгүй үг үсгээрээ ихэр юм шиг таарч буй нь зохиолын хулгай гэгч болжээ. Уншигч танд үүнийг ойлгуулахын тулд нэр дурьдсан хоёр зохиолыг харьцуулан үзүүлье. Хойшид дурьдагдах “Чонын хүү”-гийн хэсгүүдийг зохиолын үзэл санааг хэвээр нь хадгалж үлдэх үүднээс яг байгаа байдлаар нь, зөв бичих дүрмийн алдааг нь ч засварлалгүй оруулсан болно. Харин алдаа бүхий үг, өгүүлбэр зүйн бүтцийн гажиг зэргийг тодотгон ялгах зорилгоор налуулсан хэлбэрээр энд тусгалаа. Хоёр зохиолын давхардаж буй үг үсгийг доогуур нь зураастай тод хараар онцгойлон (блогт зохиолчийнxыг ногоон, хулгайлагдсан хэсгийг улаан єнгєєр оруулав) тэмдэглэв.
Хон хэрээдийн Энхбат абугай бээр бичихдээ:
“… Аав маань цэргээс халагдахад тэр үедээ нэг бярдан буу сумаар шагнасан ажгуу… Аав ч нутагтаа ирээд шагналынхаа шинэ бууныхаа цэцийг шалгаж хийморио сэргээхээр “хээрийн саарал”-ын анд мордсон аж.
- Тэгээд үүрийн гэгээнээр хоёр “хээрийн саарал” олж харан хаана хэвтэхийг нь харуулдан суужээ. Гэтэл тэр хоёр том боохой нэгэн уулын баруун суганд оржээ.
- Аав ч тэр боохойн үүрлүү гэтэн дөхөж явтал нэг том боохой нүхнээс ухасхийн гарч зугтаажээ. Харин дэлэн хөх нь сэрийсэн гичий боохой нүхнээс гарч ирүүт үүрнийхээ хажуу талын тогтоол устай хонхороос нэгэн юм зууж эргэн үүрэндээ ороод төдөлгүй бөөрөнхий хар юм зуун гар ч ирээд шилэн хүзүүн дээрээ тохон хаяаад ум, хумгүй зугтааж гэнэ.”
(Чонын хүү 27-р нүүр) гэжээ.
Дээрх хэсэг миний аав Л.Ширчингийн үүнээс арав гаруй жилийн өмнө буюу 1991 онд хэвлүүлсэн номд нь:
“… Аав цэргийн алба хааж, хангай нутагт цэргийн агт малладаг байжээ. Нэгэн шөнө олон агт морьдоо манаад үүр гэгээрэхээр шөнийн турш улилдсан хээрийн саарлуудыг (боохой) хаана хэвтэхийг харуулдан суужээ. Гэтэл Баянхайрханы баруун хамрыг даган хоёр том чоно шогшин явсаар том улаан хадныхаа үүрэнд ороод хэвтэв гэнэ. Аав адуугаа бэлчээчихээд отрынхоо майханд ирж, цэрэг найз Содномпилийгээ дагуулан нөгөө хоёр чононы үүрэнд дөхөж явтал том чоно нүхнээсээ ухасхийн гарч зугтаажээ. Харин дэлэн хөх нь сэрийсэн нэг жингэр (эх) чоно гарч ирснээ үүрнийхээ хажуу талын тогтоол устай хонхроос нэгэн юм зууж эргэн үүрэндээ ороод төдөлгүй бөөрөнхий юм зуун, шилэн хүзүүн дээрээ тохоод ум хумгүй зугтсан гэнэ” (Бариач тарвага 22-р нүүр) гэж байх нь өчүүхэн бээр ч эргэлзээгүйгээр Хон Хэрээдийн Энхбатад хулгайлагдсан болох нь тодорхой байна.
Хоёр өөр зохиогчтой атал хоорондоо үг үсэгчлэн таарч буйг тодруулсан харьцуулгаа цааш үргэлжлүүлье.
“…- Аав ч эргэн ухас хийж мориндоо мордоод морины хурдаар хойноос нь хөөн дөхөж хэд, хэд буудахуйд сандарсан нөгөө боохой нэгэн жалган дээгүүр харайж чадалгүй годройтон унаад босон нөгөө юмаа зуусаар цааш зугтан хурдалж гэнэ.
- Аав ч амжин буугаа сумлаад тэрхүү боохойг буудан унагаад давхин очивол нөгөө боохойн зууж явсан юм нь бөөн хар хамхуул байна гэнэ. Аав маань ихэд гайхан
- Энэ боохой үүрнээсээ бэлтрэгнүүдээ л зууж гарсан баймаар юм, хачин юм даа гэж бодсоор ийш тийш харан байснаа гэнэт нөгөө өлгөчин боохой шургачин унасан жалгыг санаж ойрхон үзэгдэх тэр жалга руу очвол малын нойтон гүзээн дотор нүдээ нээгээгүй нялх хэдэн бэлтрэгнүүд гийнан хөдлөж байсан гэдэг гээд сахлаа илэхүй Батаа хүү
- Сонин юм аа… Тэр боохой тэгээд малын гүзээнд бэлтрэгнүүдээ хийчихээд нуруун дээрээ тохон зугтаасан хэрэг үү? Гэхэд өвгөн тийм гэж толгой дохин
… - Саарал боохой барьсан том малынхаа гүзээг хаглалаггүй тэр хэвээр нь гарган сэвснээс нь салгаад усанд дүрж байнга нойтон хадгалдаг, усггүй газар бол тэр гүзээн дээр байнга шээж дэвтээж байдаг гэдэг бөгөөд тэгээд үүрэнд нь аюул тулгарахад нөгөө гүзээндээ бэлтрэгнүүдээ хийж зуун зугтаадаг зантай амьтан хэмээдэг домог үнэн болохыг аав минь тэгж мэдсэн юм гэдэг-16 … гээд ач хүүрүүгээ харсан өвгөн…” (Чонын хүү 28-р нүүр) гэсэн нь бүхэлдээ “Бариач тарвага” номын “Үхтэл үр харам” хэмээх домог өгүүллэгтэй үгчлэн таарч байгааг дараахь хэсгээс харна уу.
Энэ хэсэг “Бариач тарвага”-д:
“…Аав, Содномпил гуай хоёр ч түүний хойноос морины хурдаар хөөж, дөхөж очин хэд хэд буудвал нөгөө чоно тэвдэн эцсийнхээ чадлыг гарган харайж нэлээд холдоод нэг том модны дархин дээгүүр годройтон унаснаа босч, нөгөө юмаа зуусаар хурдлан гүвээ давахын сацуу Содномпил гуай буудан унагажээ. Тэр хоёр унасан чононы дэргэд давхин ирэхэд зууж явсан юм нь нарс модны өгөрч өмхөрсөн том ур байлаа.
- Энэ бэлтрэгнүүдээ л үүрнээсээ зууж гарсан байх ёстой, хачин юм даа. Модны дархинд тээглэж унасан нь учиртай байж юу магад гэж хэлэлцээд ойрхон харагдах нөгөө дархины хажууд ирвэл малын нойтон гүзээнд нүдээ нээгээгүй нялх бэлтрэгнүүд шуугилдан гийнаж байжээ.
Чоно барьсан малынхаа гүзээг хагалдаггүй, тэр гүзээг сэвснээс нь салгаад усанд дүрж байнга нойтон хадгалдаг. Усгүй газар бол гүзээн дээр байнга шээдэг гэнэ. Аюул гарцаагүй тулгарахад худлаа унаж, гүзээнд хийсэн бэлтрэгнүүдээ орхиод өөр юм зууж зугтан
анчныг хуурдгийн учрыг мэдэцгээн чононы ухаантайг бишрэн шогширолдоод өнчин хоцорсон нялх амьтдыг агтныхаа отрын гэрт авчран томоо болтол тэжээж билээ…” (Бариач тарвага 22-23-р нүүр) гэж гардгийг нарс модны өгөрч өмхөрсөн том ухрыг бөөн хар хамхуул төдийгөөр өөрчлөн бусдыг аанай тэр чигээр нь хуулбарлан бичсэн нь хэнд ч илэрхий байгаа юм.
Түүнчлэн “Үхтэл үр харамаа гэж хүнд байтугай адгуус араатанд хүртэл байдаг юм даа…” (Бариач тарвага 22-23-р нүүр) хэмээх хэллэгээр уг өгүүллэгийн гол санааг илэрхийлснийг эрхэм уншигч та ”Чонын хүү”-гийн 30-р талд дурайж байх:
“…өвгөн ам нээж
- Манай Монголчуудын “үхтэл үр харам” гэдэг энэ дээ-18 … гээд тоонруугаа харснаа …” гэснээс харж болно.
Х.Х.Б.Энхбат зохиолч *16 хэмээн ишилснийхээ тайлбарт “Анчин Ч.Лоожоо, Содномпил нарт тохиолдсон үнэн болсон явдал, мөн хөгжмийн зохиолч Соронзонболд ч иймэрхүү явдалтай тохиолдсон гэж хуучилдаг. Б.Э” гэсэн нь ердөө тухайн үйл явдлын санааг нь төдийгүй бүхэлд нь үгчлэн Л.Ширчингийн 1991 онд хэвлүүлсэн “Бариач тарвага” номноос шомбодсон болохоо өөрөө илтэд зарлаад байгаа хэрэг бус уу. Энд дурдагдаж буй Ч.Ложоо нь зохиолч Л.Ширчин агсны эцэг бөгөөд энэхүү шүүмжийг тэрлэгч миний өвөг эцэг болох хүн л дээ. Алс баруун хязгаарт төрж, өсч, нэг насаараа мал маллан, амьдарч байгаад бурхан болсон өвөг дээдэс маань хэдийд, ямархуу байдлаар Х.Х.Б.Энхбат абугайтай уулзан, өөрт “тохиолдсон” гэх явдлаа “ярихсан” билээ. Юманд учир шалтгаан гэж нэг юм бий. Энгийн логик үүднээс огт бүтэхгүй зүйлийг өөрт тохиолдсон эсвэл өөрт нь хүн хуучилж байсан мэтээр давсалж, бусдын оюуны бүтээлээс “шуусан”-аа далдлах гэж оролдсон нь ачир дээрээ далдлах бус илчилжээ. Нэр дурьдсан зохиолыг нийтэд тархсан хууч ярианаас сэдэвлэн бичлээ гэхэд өмнөх зохиолтой үг үсэгчлэн таана гэдэг байж болшгүй зүйл билээ.
“18-*** Энэ номыг зохиогчийг намайг бага байхад эмэг ээж Цэрэнбүтэдийн ярьж өгдөг байсан домогнуудаас авав. Б.Э“ хэмээн “үхтэл үр харам” гэх хэллэгийг ашигласнаа иш татан дор мөрөнд нь тайлбар сэлт зүүж байгааг нь харахад хулгайлснаа ёстой муу нуув гээч болов. Очиж очиж дээрх бүх зүйл бусдын зохиолд гардагтай үгчлэн таарч байхад эмэг эхээсээ бага ахуйдаа сонссон хэмээн хулгайгаа нуух гэж талийгаач эмэг ээжийнхээ нэрийг барьсан нь “муу хулгайч”-ийн инээдэмтэй гэхээсээ илүү эмгэнэлтэй явдал юм.
“Чонын хүү”-г цааш шүүрдэхэд аанай л:
“…Жишээ нь саяхан жолооч Ширчин ах нь (уг нь зохиолч Ширчин шүү дээ, өөр нэр өгчихөж болоогүй л юм байх даа) өвөөд нь нэг ийм түүх хуучилсан юм гээд хоолойгоо зассанаа
- Манай сумын “намын үүр”-ийн (МАХН-ын …-р үүрийг хэлж байна) дарга тээр жил чоно гөлөглөж байх үеэр нутгийн хашир анчин өвгөнөөр газарчлуулан өнгөрсөн жил нь чоно гөлөглөж байсан нүхийг олон очиж холоос дурдан харжээ.
- Тэгээд тэнд нь чоно гөлгөлсөн шинж огт илэрсэнгүйд шууд очиж нүхийг үзэхээр ярилцаад үүрэнд дөхөж явтал тэр газраас нэг том чоно гарч ум хумгүй зугтаажээ.
Ширчин ах нь тэр даруй машинаа зогсоож дарга өвгөн хоёр тэр чоныг дурандан ажиглаад гөлөглөсөн эсэхийг тааварлан ярилцав гэнэ Энэ үед өвгөн анчин
- Эргэж нэг ч харалгүй зугтаасаар далд орохыг бодоход гөлөглөсөн нь гарцаагүй боллоо. Хэрвээ гөлөглөөгүй чоно бол заавал эргэж харах, зам муруйх, хэвтэж нуугдах зэргээр олон янзын байдалтай болдог.
- Гөлгөлсөн гичий чоно л дайснуудыг хойноосоо шууд хөөлгөх, гөлөглөсөн энэ хаьвд үүр нь байгаа гэж сэжиг авахуулахгүйн тулд ингэж эргэж хардаггүй зугатдаг юм. Чоно ч их ухаантай амьтан даа… гэж хашир өвгөн анчин өгүүлжээ. Гэвч дарга нь энэ үгэнд итгэсэнгүй
- За за нүхэн (үүрэн) дээр нь очиж байж л таны үг үнэн эсхийг мэдье… гэснээр тэд чонын үүрэнд тулж очжээ. Тэгээд чагнавал, нүхний мухарт олон гөлөг гийнаж дуугаралдах нь тод сонсогджээ.” (Чонын хүү 28, 29-р тал) гэснийг харьцуулбал:
Чоно гөлөглөж эхэлсэн үе байлаа. … Ноднин жил чоно гөлөглөсөн нүх хаахна байлаа гэж даргыг асуухад:
- Энүүхэн гүвээг даваад хүрнэ гэж жолооч хариулав. Тэр хоёр давхиулсаар чонын үүрний ойролцоо ирээд мөр харж, байдлыг ажиглан дурандлаа. Чоно гөлөглөсөн шинж илэрсэнгүйд шууд очиж нүхийг үзэхээр ярилцаад үүрэнд дөхөж явтал нэг том чоно гар, ум хумгүй зугтаав. Жолооч машинаа зогсоож, тэр чоныг дурандан ажиглаад, гөлөглөсөн эсэхийг тааварлан ярилцав.
- Эргэж нэг ч харсангүй зугтсаар далд орохыг бодоход гөлөглсөн нь гарцаагүй боллоо. Хэрвээ гөлөглөөгүй чоно бол заавал эргэж харах, зам муруйх, хэвтэж нуугдах зэргээр олон янзын байдалтай болдог. Дайснуудыг хойноосоо шууд хөөлгөх, гөлөглөсөн сэжиг авахуулахгүйн тулд эргэж хардаггүй зугтдаг юм. Чоно их ухаантай амьтан даа гэж өвгөн жолооч ярина. Гэвч дарга итгэсэнгүй нүхэн (үүрэн) дээр нь очиж мэдье гэснээр тэр хоёр чонын үүрэнд тулж очлоо. Тэгээд чагнавал нүхний тухарт олон гөлөг гийнаж дуугаралдах нь тод сонсогджээ.” (Бариач тарвага 16-р тал “Хувинтай чоно” ) гэдэгтэй бас л ихэрлэн таарч буй. Цааш үйл явдлыг төдийгүй үг өгүүлбэрээр нь яг хуулсныг мөн доор харьцуулав.
“…Ингээд тэд маргааш өглөө үүрээр ирж том чоныг эхлэн отохоор болцгоон буцаж давхиулжээ.
Тэд маргааш өглөө нь үүр шөнийн заагаар босч машины хурдаар давхин нөгөө чонын үүрэнд дөхөж явтал тэдний замд нэг том чоно зугтаж яваа нь харагдав гэнэ. Тэд ч сайх чонын хойноос тоос татуулан хөөсөөр гүйцэж очтол нөгөө чонын хүзүүнээс том хувин зүүлттэй байхыг дарга жолооч хоёр харж гайхлаа.
- Юу вэ? Энэ чинь! гэж
Ширчин ах нь хэлээд хаазаа хасах төдийд даргын нь буун дуу тасхийж нөгөө чоно ч нам унав гэнэ. Тэгээд дарга жолооч хоёулаа тэрэгнээсээ бууж буудуулсан чонын дэргэд очвол наймын төмөр хувин хүзүүнээс нь дүүжлээстэй байх юм гэнэ.
- Дөнгөж сая амин газартаа буудуулан унасан дэлэн хөх нь сэрийсэн хөөрхий чоно урт улаан хэлээ унжуулан зууж, шүдээ ярзайн амьсгалаа хурааж байж.
- Гэтэл нөгөө хувин амь орж хөдлөх нь тэдний айдсыг хүргэжээ. Энэ үед улаан нялзрай долоон бэлтрэг нөгөө хувингаас уван цуван гарч иржээ
. Учирыг лавлавал тэр хавьд ирсэн хүмүүсээс хар авч зугатсан эх нь айлын нутаг дээрээс хөсрий хувин олж ирээд хүмүүсийн олсон үүрнээсээ өөрийнхөө бэлтрэгнүүдээ хийж, мөр буруулан зугтааж яваад тэдэнтэй халз таарсан нь тэр тэр байжээ. Ширчин ах чинь энэ түүхийг өвөөд нь яриад
- Чоно ухаантай гэдэг нь үнэн шүү! Ямарч үед үр төлөө аврах гэж зүтэгдэг юм гэж байсан юм-17 … гээд…” (Чонын хүү 29-р тал)
Маргааш өглөө үүрээр ирж отохоор буцаж давхиуллаа. Өглөө үүр шөнийн заагаар босч, жирийлгэсээр үүрэнд дөхөж явтал нэг том чоно зугтаж харагдав. Түүний хойноос тоос татуулан хөөсөөр гүйцэж очтол нөгөө чононы хүзүүнээс том хувин зүүлттэй байхыг дарга, жолооч хоёр харж гайхлаа.
- Юу вэ? Энэ чинь гэж
өвгөн жолооч хэлээд хаазаа хасах төдийд буун дуу тасхийн дуугарч, нөгөө чоно ч нам унах нь тэр ээ. Хоёулаа тэрэгнээсээ бууж, түүний дэргэд очвол наймын төмөр хувин хүзүүнээс дүүжлээстэй хэвээрээ байх юм. Дэлэн хөх нь сэрийсэн хөөрхий чоно урт улаан хэлээ унжуулан зууж, шүдээ ярзайн амьсгалаа хурааж байв. Гэтэл нөгөө хувин амь орж хөдлөх нь бүр айдас хүргэв. Улаан нялзрай долоон бэлтрэг нөгөө хувингаас уван цуван гарч ирлээ. Өчигдөр биднээс хар авч зугтсан эх нь айлын нутаг дээрээс хөсрий хувин авчраад гөлөгнүүдээ хийж, үүрээ буруулан зугтаж, бидэнтэй дахин
таарсан байжээ. Чоно ухаантай гэдэг нь үнэн шүү гэж миний нэгэн танил сонирхуулсан юм.” (Бариач тарвага 16-р тал “Хувинтай чоно” )
Энд хийсэн ажиглалтаас Х.Х.Б.Энхбат абугай хүний зохиолыг хуулан бичихдээ зарим газар нь өөрөө санаа нэмэхийг оролдсон боловч тэр нь нэг л өөриймшиж өгөөгүйгээр үл барам заримдаа утга гажуудуулан, найруулга зүйн алдаа гаргах үндэс болсон байна. Миний аав Л.Ширчингийн зурагласнаар дээрх өгүүллэгт үйл явдал нь дарга, туршлагатай хашир жолооч хоёрын хооронд болж буй хүүрнэл маягаар өгүүлэгдэж байтал Х.Х.Б.Энхбат абугай нэмж нэг өвгөн анчин “оруулж” хачир нэмсэн ч үйл явдлын өрнөл хэсэгт яасан нь бүү мэд алга болгож орхиж байгаа нь дээрх санааг дүрслэн гаргахад ойлгомжгүй, логик дэс дарааллын хувьд мадагтай болгожээ. Хуулахдаа сайжруулах бус муутгадаг нь зохиолч Х.Х.Б.Энхбат абугайн бичих ур чадвар хэр болохыг харуулна.
17 хэмээн тодотгоод “17-***Үнэн болсон явдлаас сэдэвлэн бичив.Б.Э” (Чонын хүү 29-р тал) хэмээн тайлбарласан нь Л.Ширчингийн “Бариач тарвага” номын 16-р тал, хожим 2000 онд хэвлүүлсэн “Түүвэр зохиол” номонд буй “Хувинтай чоно” домог өгүүллэгээс шууд авав гэдгээ огтхон ч зарлаагүй балмад явдлаараа бусдын оюуны өмчид нэн бүдүүлгээр халдан Зохиогчийн эрхийн тухай хуулийг зөрчсөнөө шууд тунхагласан мэт бөлгөө.
“Чонын хүү”-гийн будлиан үүгээр хязгаарлагдсангүй.
“… - Малчин эр тэмээ рүү очиход тэмээний бөхөн дунд нэгэн азарган чоно урд бөхийг нь урд хоёр хөлөөрөө тэвэрчихсэн сууж байх юм гэнэ. Тэр азарган боохой хойд хоёр хөлөө хавханд тасдуулсан байж.
Нөгөө зугтаадаг саарал боохой нь түүнийгээ тэмээ унуулаад өөрөө тэмээний бурантагнаас зууж хөтлөн явдаг байсан нь тэр ажээ.
- Тэгэж явах болсоор хэр удсаныг бүү мэд хөөрхий тэмээ нь бүр яс арьс болтлоо турсан байж. Малчин эрийг очиход тэмээ нь эзнээ таниад нүднээс нь нулмис бөмбөрөн гарсан гэнэ шүү! … тэр тэмээгээ “чонын улаан”гэдэг болсон байна лээ-34...
34 –Үнэн болсон явдал. ХХ зууны Монголын нэрт эсперанточ Ч.Догсүрэн энэ тухайгаа ярьсан бөгөөд зохиолч Л.Ширчин гэдэг хүн энэ явдлыг өөрийн нь төрсөн аавд тохиолдсон явдал гэж бичсэн байдаг.“ (Чонын хүү 67-р тал)
Өмнө дурьдсанчлан зохиолын санааг хэнээс авснаа анчин Ч.Лоожоо гэж аавынх нь нэрийг дурьдаж, жолооч Ширчин хэмээн “жого ургуулж” будилсаар адаг сүүлд нь арга буюу “Бариач тарвага” номын зохиолчийн нэрийг дурьдсан нь үнэнд гүйцэгдэх гэгч болжээ. Миний аав Л.Ширчингийн зохиол “Тэмээ унасан чоно” нь нэгэнт олон түмэнд танил болж, хилийн чанад хүртэл нийтлэгдэн, Өвөр Монголын Багшийн Их Сургуулийн сурах бичигт орсны учир энд аргагүй л нэр дурьдагджээ. Гэвч зохиолч Л.Ширчин уг зохиолыг бичихдээ өөрийн эцэгт тохиолдсон явдал маягаар дүрсэлсэн нь яавч үнэхээр тохиолдон, болсон явдал хэмээн шууд муйхарлан дүгнэх нь учир дутагдалтай зүйл юм.
Зохиогч бээр төдөлгүй “Чонын хүү”-дээ дандаа л чонын тухай бичихээс уйдсан уу, яасан үндсэн сэдвээсээ хазайн, арай өөр өнгө аяс оруулмаар санагдсан уу бүү мэд миний аав Л.Ширчингийн “Бариач тарвага” номын “Бариач тарвага” хэмээх шог-хошин өгүүллэгээс шууд будаа идэж, зарим газар нь үг үсгийн зөрөөгүй буулгасан байх юм. Үүнийг дор харьцуулав.
“…Нэгэнтээ дөнгөж сая цадталаа тарвага зооглочихоод унтахаар үүрэглэж хэвтсэн Чонын хүү нөгөө том биетэй болхи тарваганы дош руу нэгэн тарвага сандарсан янзтай ирж үнэрлэн байснаа орж явчихийг, төд удалгүй саяын орсон тарвага эргэн гарч иэхүй араас нь нөгөө залхуу удирдагч тарвага гарч ирэхэд нөгөө тарвага нь хотос хэмээн хэвтэж өгөхүй залхуу тарвага түүн дээр ухас хийн мордож тарвага, тарвагаа унасаар зэргэлдээ энгэрт буй дош руу явахыг харж байвал зэргэлдээ энгэрийн дошин дээр нэг тарвага гэдэргээ харж хэвтээд тийчилж байхыг үзэв.
Нөгөө хоёр тарвага түүний дэргэд очин залхуу тарвага гэдэргээ харан хэвтээ тарваганы цүдгэр гэдсийг урд хоёр хөлөөрөө илж гарлаа.
Удсан ч үгүй дээш харан хэвтээ тарваганаас мөндөлүүд цувж үзэгдэв. Ай хөөрхий тэр тарвага зулзагалж чадахгүй тэвдэж байж л дээ-39
Тэгээд эмч тарвага урьж залсан нь тэр бололтой…”
(Чонын хүү 76, 77-р тал)
“39- Монгол анчин Чулуунбат ийм явдалтай учирсан тухайгаа ярьсан болой…” гэж зүүлт хийжээ. Үнэхээр Чулуунбат гэдэг анчин хуучилжээ, харин хэнд вэ? Л.Ширчинд үү, Х.Х.Б.Энхбатад уу? Чулуунбат хэмээх бие хүнийх нь хувьд дэндүү сайн мэдэх миний бие ёстой бага балчир ахуйдаа аавыгаа дагаж, Чулуунбат гуайнхаар олонтаа очсонсон. Аав маань тэр хөгшнөөр хууч хөөрүүлэхээр заавал хоног тааруулан очдогсон. Өвөрхангай аймгийн Уянга суманд сум, нэгдлийн дарга хийж байхдаа ч, түүнээс хойш ч ардын аман зохиолын баялаг сан гэмээр энэ хөгшнөөс аав Л.Ширчин маань их ч олон үлгэр, домог, хүн итгэмээргүй шог хошин аястай, давс хужир нь таарсан яриаг нь сонсоод, бичиг үсэгт буулгаж, ном зохиолдоо оруулан, “хамар” хэмээх Чулуунбат гуайг өөрийн бүтээлдээ мөнхжүүлсэн нь бий. Харин Х.Х.Б.Энхбат абугайн “ярьсан” хэмээн бүрхэгдүүлснийг эрхбиш өөрөө энэхүү зохиолоо бичсэн хэмээгээд, өөрт нь тэр “ярьсан” гэх хамаарах утгатай бичсэн бол харин дэндүү том “худал яриа” болох юм аа. Уянга сумандаа алс бөглүү гэгдэх Таацын голын эхэнд, Баруун гол, Хангайн нурууны ар бэлээр нэг насаар нутагласаар өөд болсон тэрбээр бас л ямар нэгэн рид хувилгаан хүчээр Х.Х.Б.Энхбат абугайтай уулзан хөөрөлдөхгүй юм бол өөрөөр яахин чингэж учрах билээ.
Энэ нь “Бариач тарвага”-д хэрхэн дүрслэгдсэнийг Х.Х.Б.Энхбат “Чонын хүү”-дээ хэрхэн буулгасныг дор дурьдсан хэсэгтэй харьцуулахад хангалттай.
“Гэтэл даан их удалгүй ахын сахиж харуулдан хэвтсэн нүхнүүдийн (дусаалын) цаад товгор дээгүүр нэгэн тарвага гүйж гарч ирснээ зогтусаж, ийш тийш хараад шууд сахисан дусаал руу чиглэн хурдаллаа. Дусаалын дошин дээр ирж, нүхний амыг үнэрлээд цааш орж явчихжээ. Төдөлгүй өнөө тарвага маань бас нэг том тарвага дагуулсаар гарч ирцгээв. Нөгөө тарвага нуруугаараа хотойж намхан болтол том тарвага түүн дээр ухасхийн мордлоо. Тарвага тарвагаа унасаар товгор давж, далд оров. Ах хойноос нь мөлхсөөр ил гарч ажиглалаа.
Том цагаан дошин дээр цэндгэр гэдэстэй нэг тарвага гэдэргээ харж, тээрцэглэн хэвтэв. Нөгөө хоёр тарвага хажууд нь очиж харагджээ. Том тарвага унаж явсан тарваганаасаа палцаган бууж, гэдэргээ харж хэвтээ тарваганы цүндгэр гэдсийг урд хоёр хөлийнхөө алгаар илж гарлаа. Удсан ч үгүй тэвдэж хэвтээ тарваганаас мөндлүүд цувчих нь тэр ээ. Ай хөөрхий төрж, мөндөллөж чадахгүй байж л дээ. Тэгээд бариач тарвага уригдаж очоод илж, барьж мөндөллүүлж байгаа нь тэр.
Тарвага ч хүртэл бие биедээ тус хүргэж байдаг юм шүү дээ. Хүүхээд! Бариач тарвага гэж байдаг юм шүү. Хөөрхийс гэж Чулуунбат өвөө ярьж муу мод толгойныхоо гуулин толгойгоор гутлынхаа хоншоор дээр тог тог хийлгэн тогшино.” (Бариач тарвага номын 24-р тал )
Энхбат зохиолч гол төлөв үйл явдлын утга санаа, өгүүлэгдэж буй арга хэлбэрийг нэг их өөрчлөлгүйгээр шууд шүүрэн авч “зохиол” гэгчдээ оруулсан агаад зарим нэг газарт нь ишлэл зүүж, бага балчир ахуйдаа эмэг эх Цэрэнбүтэдээс сонссон, анчин Ч.Лоожоо, Чулуунбат нарт тохиолдсон явдал гэх зэргээр өгүүлсэн нь хулгайн санаагаа нуух гэсэн явуургүй оролдлого болохыг өөрөө илчилж буй хэрэг юм.
Мөн миний аав Л.Ширчингийн “Чононуудын аян” (Бариач тарвага 20,21-р тал) хэмээх домог өгүүллэгт урд хоёр хөлөө хавханд хавчуулаад тас хазсан чоноо бусад нь хоол тэжээл бараадуулахаар алс газар нүүдэллэхдээ нарийн бургас мод зуулган, хоёр талаас өргөж, хойд хоёр хөл дээр нь шогшуулан зөөдөг байсан тухай сонирхолтой өгүүлдэг. Уг санааг мөн л Х.Х.Б.Энхбат “Чонын хүү”-дээ “…Тэгээд сайхь үхсэн чоноо нягтлан үзвэл тэр чоно урд хоёр хөл нь богтсоныхоо дээгүүр тас буудуулсан байлаа. Мөн түүний дэргэд хоёр талын үзүүр нь салбарчихсан метр гаруй урт нарийн мод байв…” хэмээн хуулбарлан “Бариач тарвага”-ыг “Чонын хүү” болгон хувиргажээ.
Энд илүүц нэгэн зүйл дурдахад Л.Ширчин агсны зохиол бүтээлүүдээс “Чонын хүү”-дээ авч хэрэглэхдээ үй түмэн үг үсгийн төдийгүй утга, найруулга зүйн асар бүдүүлэг алдааг мөр бүрт гаргасан нь эгээ л дов сондуултай замаар “амаржийн” муу тэргээр бүдчүүлэн тонгочуулахтай агаар нэг байна. Романыг редакторлосон Л.Түдэв абугай уншиж үзээд болж байна хэмээн ариутган шүүсэн гэх нь үнэнд хараахан үл нийцэх биз ээ. Тэр бичгийн их хүн, гүүш бээр ийм ядмагхан алдаанд яагаад ч сөхрөх хүн бишсэн. Харин Б.Энхбат гуай л тэрхүү өмнөтгөл үгээ өөрөө бичээд туучихсан байлгүй дээ. Монгол төдийгүй дэлхий дахинаа алдаршиж буй эрдэмтэн зохиолч Л.Түдэв гуай “Чонон санаа хэмээх өөрөө мялаах цацал”-даа “Чоно ганц бэлтрэг төрүүлдэггүй. Зохиолч ганц номоор дуусдаггүй. Энхбат юм дуулганаа.” хэмээжээ. Бусдын зохиолоос энэ мэтээр хулгайлан, “Бариач тарвага”-ыг “Чонын хүү” болгон эрлийзжүүлсэн зохиолчийн бүтээл ганц номоор дуусахгүй байвал үнэхээр “Б.Энхбат юм дуулганаа”.
“Чонын хүү”-д тохиолдох олон алдаа мадгийг сийрүүлбээс:
Зохиолын эсрэг талын баатар, архинд толгойгоо мэдүүлсэн малчин ард Дорж хэмээх нь зохиолд дүрслэх гэж оролдсоноор ганц хүүтэй хүн ажээ.
“… - Би одоо та нарыг толгой дараалан хядна даа! Ганц хүүгээ алуулсныхаа өшөөг авч, та хэдтэй тооцоогоо ч бодно шүү хэмээн чанга өгүүлээд…” (Чонын хүү 5-р нүүр)
Гэвч үйл явдлын өрнөлийн явцад:
“… Орой ач хүү нь хоёр нүдэнд нь нулимс цийлгэнэчихсэн амьсгаадан орж гүйсээр орж ирээд
- Өвөө, өвөө өдөр Дорж ахын отгон хүүг худаг дээр саарал боохой барих гээд ээрч байхад нь хотоос ирсэн мотоциколтой ах тэр чоныг буудан алсан байна” (Чонын хүү 21-р нүүр) гэж будилах нь эхлэн бичигчийн ч гаргах мадаг биш. Зохиогч маань баримтын, утгат хэсгийн уялдаа холбооны мадгийг хуудас болгонд гаргасан байх нь уг зохиолыг хам хум, хурдан шуурхай бичиж, боловсруулалт ч хийлгүй шүүрхийгээр нь хэвлүүлсэн “түргэн түүхий” гэгч болжээ. Баримтын ноцтой алдаа бүхий хэдэн жишээ дурьдъя.
“…Тэгээд нэг тугалыг нядлуулан өвчүүлж хот айлаас зайдуу “чонын гүйдлийн мөр” дээр тавиулан, тойруулж нилээд олон хавх тавив…” (Чонын хүү 109-р нүүр)
“…Тэр баян эрд арьсаа амьдаараа өвчүүлсэн чоныг суллан тавихуй улаан цурав мах болсон сайх чоно төрсөн уулынхаа зүг 1-3 км газар зориг заан явсаар аргагүйн эрхэнд туйлдан унажээ …” (Чонын хүү 115-р нүүр)
“…Үгүй нөгөө Төмөрийн хоточ халтар энэ жил хотонд дайрч орохоор ирсэн 30-аад чоныг барьсан байна лээ…” (Чонын хүү 116-р нүүр)
Зохиолын 113, 116-р талуудад дүрслэгдснээр нэг хэсэг эр чонын авд яваад хууч хөөрөлдөн, чонын тухай элдвийг хэлэлцэхдээ тоо баримтыг нэг бол 1974 оны нөгөө бол 1952 оны, бүүр халаад 1997 оны статистикаас иш татах нь “цаг хугацаа”-ны машинаар зорчих мэт холбичин, уншигчийг ёстой гайхшруулж орхино. Ийм байдлаар тоо баримтыг тун оновчгүй хэрэглэсэн нь зохиолч чухам юуг онцлон дүрслэх гээд байгаа санаагаа өөрөө ч ойлгохгүй тууж явааг харуулна.
“… Ямар сайндаа л Монгол Улсын хуулиар ямар ч үед яаж ч агнаж болохыг зөвшөөрсөн захирамж гаргасан ан нь чоно байхав дээ…” (Чонын хүү 113-р нүүр)
Энд баримтын ноцтой алдаа гаргаад зогсохгүй асуудалд маш хөнгөнөөр хандаж, илэрхийлэхийг чухалчилсан зүйлээ нухацтай судлалгүйгээр хялбарчлахыг (ихэвчлэн эхлэн бичигч нарт тохиолддог) зорьжээ.
Хуулиар аливаа харилцааг “зөвшөөрдөггүй”, харин хориглох маягаар харилцааны үл зөвшөөрөгдөх хэлбэрүүдийг тодорхойлж байдаг. Мөн хуулиар ямар нэгэн харилцаанаас үүссэн нөхцлийг зохицуулдаг болохоос элдэв захирамж гаргадаггүй юм аа. Дээр өөртөө итгэлтэйхэн шиг дурьдсанчлан уг зохиолч Монгол Улсын яг ямар хуулийн хэддүгээр зүйлээр чоныг алаад байхыг зөвшөөрснийг “олж”, “захирамж”-ийнх нь хамтаар зохих хариу болгон ирүүлж, мунхаг намайг болон мэргэн олон уншигчийг сэнхрүүлээсэй.
Ийнхүү хүний оюуны өмчид “гэгээн цагаан өдөр”-өөр шууд халдах нь сүүлгүй боохойд л тохиолдох явдал юм даа. Иймэрхүү хулгайн гэмт хэргийг таслан зогсоох, зохих хариуцлага хүлээлгэх хууль эрх зүйн хэм хэмжээнүүдийг олон улсын төвшинд Оюуны өмчийн тухай болон патентын эрхийг хамгаалах гэрээ, конвенцуудаар, дотоодын төвшинд Зохиогчийн эрхийн тухай хуулиар тогтоосон байдаг.
Монгол Улсын Зохиогчийн эрхийн тухай хуулийн 24-р зүйлд зааснаар ямар ямар арга хэмжээ авахыг тодорхой заасан байгаа. Түүнчлэн Монгол Улсын ХЗДХЯамны харъяа Оюуны өмчийн газар энэ бүхэнтэй холбогдон үүсэх харилцааг зохицуулж, баримтлах бодлого, зарчмыг тодорхойлж байдаг. Нэг нэгнийхээ бүтээлийг ямар ч зөвшөөрөлгүйгээр, дур мэдэн өөрийн болгоод байх нь ёстой л шударгаар “шудрах” гэгч л болно доо. Нэгэнт шударчихсан тохиолдолд хуулийн дагуу, шүүхийн өмнө зохих хариуцлага хүлээж, учирсан хохирлыг хуульд зааснаар барагдуулах нь иргэний нийгэмд амьдарч буй хүн бүрийн журамт үүрэг гэдгийг хэн бүхэн мэдэх болов уу.
“Чонын хүү” номын өмнөтгөлд
ХУЛГАЙЧ ЧОНОНООС ДОР
ХУДАЛЧ ХОРНООС ДОР…
(Чонын хүү 4-р нүүр) хэмээн өвөг дээдсийн захиас үгнээс иш татсаных нь учрыг мэргэд болгооно биз ээ.

2006.3.5