Д.Баяр багшийн гэр бүлийнхэнд их баярлалаа. Талийгаач багшийн хойноос ийм сайхан буян хийж хамаг бүтээлийг нь гурван ботиор хэвлүүлэн гаргасан юм. Баяр багш бол олон зуун шавь нартаа байнга дурсагдах хувьтай хүн, Түүний Дорнод Монголын чулуун хөрөг, Хархорин нийслэлийн суурь судалгаа нь Монголын археологийн судалгаанд оруулсан үнэт хувь нэмэр болно. Баяр багшийн судалгааны эдгээр ботиуд ирээдүйн олон археологичдын гарын авлага болно гэдэгтт гүнээ итгэнэм. Номын цагаан буян арван зүгтээ дэлгэрэх болтугай.

Блог руугаа орж чадахгүй бараг бүтэн жил болсон юм. Гэтэл энэ миний аккоунт нь Гүүгл-д шилжээд учир нь олдохоо байсан байжээ. Одоо нэг юм дахиж нээлээ. 2014.9.23

Tүүхэн зургийн тухайд

Зураг 1.МАХН-ын Төв хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, БНМАУ-ын Ардын Их хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга, БНМАУ-ын баатар, хөдөлмөрийн баатар, цэргийн алдарт жанжин, маршил Ю.Цэдэнбалын хамт (Зүүн гараас Өвөрхангай аймгийн Баян-Өндөр сумын Намын хорооны дарга Д.Цоодол, сум нэгдлийн дарга,хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн М.Цэдэндорж нар малчны хотхонд. 1964 оны 11-р сард)

Зураг 2. Энэ зургийг 1968 оны 5-р сард Франц улсын нийслэл Парис хотод орших Эйфелийн цамхагийн хоёр давхарын үзвэр үйлчилгээний танхимд авахуулав. Зураг дээр: зүүн гараас Гадаад явдлын яамны Ёслолын хэлтсийн дарга П.Цэрэнцоодол, АИХ-ын ажилтан Ядамсүрэн, Улаанбаатар хотын намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга Б.Алтангэрэл, маршил Чойбалсангийн охин тухай үед Франц улсад сурч байсан Ч.Сувдаа, Соёлын яамны сайд Сосорбурам, Өвөрхангайн аймгийн Баян-Өндөр сумын Намын хорооны дарга, Улсын бага хурлын гишүүн Д.Цоодол

Хятад хилээ хаавал Монгол хөгжинө

Манай мэдээллийн хэрэгслэлээр Өвөр Монголд өрнөж байгаа үймээн самууны талаар бараг мэдээлэхгүй байна. Нөгөө Монголын эрх чөлөө, чөлөөт хэвлэл хаана байна? Ардын баатар Бат-үүлээс алдарт нийтлэгч Баабар хүртэлх сэхээтнүүд хаана явна? Газрын гаваар орсон мэт ганц ч үг тэд дуугарахүй байгаад гайхаж байна. Сэтгүүлчид мэдээлэх хүсэлгүйдээ биш цаанаас нь мэдээлүүлэх хүсэлгүй байгаад хэргийн нууц оршино хэмээн би хардаж байна. Арчаагүй энэ айдас хүйдэс нь урд хилээ хаалгавал улаан хоолой давах юмгүй болно гэдэгт байгаа болов уу даа. Хятадууд хохь чинь шүү ходоодтой чинь тооцоо хийнэ шүү гээд манай Хятадад ээлтэй дарга нарыг маань айлгаад байна уу даа. Манай эрх мэдэлтэй эрхмүүд ч багананы цаагуур нүүрээ нуудаг балчир хүүхэд шиг айгаад байна уу даа.

Би хувьдаа Хятад хилээ бушуухан хаагаасай гэж боддог. Монголчуудыг уусгаж сорох бодлоготой Хятад яалаа гэж задгай тавьсан хилээ амархан хаах вэ. Хорин жил бид Хятадын хогийг хурааж байгаль дэлхийгээ цөвтүүллээ, бордоотой ногоог нь идэж хордлоо, хийж чадах ажлаа тэднээр хийлгэж улам залхуу боллоо, цэцэг цэврүү шиг охидоо бузарлуулж цус бохирдлоо, одоо болоо юм биш үү. Хоёр жил бүсээ чангалбал тэсэх байлгүй дээ. Тэр хооронд амьд хүн аргатай гэгчээр гачигдсан бүхнээ монголчууд бид өөрсдөө хийгээд эхэлнэ. Хувийн үйлдвэрлэл хөгжиж байж л монголчууд хөл дээрээ зогсох горьдлого бий болно. Хэрвээ тэгэж чадвал монгол хүн ажилтай болж, монголчууд хөлсөө урсган улаан гараарaa баялгийг бүтээж, монголын ариун хөрсөнд ургасан хүнс тэжээлээ хэрэглэж монгол хүн эрүүлжиж, Монгол орон өнгө жавхаатай өөдөлж дээдлэхийн үүд хаалга нээгдэнэ. Эгэл малчин гэхэд ахуйн хэрэглээгээ өөрөө хангаад мянга мянган жил амьдраад болоод ирсэн шүү дээ. Тэгвэл бидэнд одоо мэдлэг боловсрол, техник технологи бүх л юм байна. Заавал Xятадын гарыг харж хямдыг хайх шаардлагагүй. Хямдыг хайх тутам ухамсраараа ч ахуйгаараа ч улам ядуурна. Цөөхөн монголчууд бид чанартай, эдийн сайныг хэрэглэх боломжтой. Урд хилээ хаах нь монголчуудад олон талаар ашигтай. Ажлын байр буй болж үндэсний үйлдвэрлэл сэргэхээс гадна шороон түмэн хятадуудад уусч хайлахаас нэгэн талаар сэргийлж, тусгаар тогтнолоо хамгаалах бас нэгэн баталгаа болно.

Өнө удаан жил өвгөдөөс уламжилж ирсэн эх нутгийн хөрсөн доорх баялгаа бид ядарч арга барагдлаа, одоо л идэхгүй бол хэзээ идэх вэ гээд вагон вагоноор, тэрэг тэргээр нь урагш хил давуулан зөөж хямд үнээр худалдах шаардлага байна уу? Тэр хямдаар худалдсан ашиг ард түмэнд нялзаж байна уу? Ёстой үгүй байх аа. Хятад нүүрсгүйдээ манайхаас аваад байгаа юм биш. Нөөцөө хав дарж шороон түмэн хятадуудынхаа ирээдүйг бодож манайхаас нүүрс татаж байгаа юм. Нэг ёсондоо би үхэхээр чи түрүүлээд үх гэсэн үгийг тэд хэрэгжүүлж байна. Бид баяндаа нүүрсээ урагш нь өгөөд байгаа юм биш, бидний төр засаг арчаагүйдээ өвөг дээдсийн хэдэн мянганы турш өвлүүлж үлдээсэн хөрөнгийг үрэн таран хийж байна. Монголд хэдxэн хүн баяжаад яах юм бэ. Тэд ямар үхэхээрээ хамаг юмаа аваад хoрвоогоос явах биш. Хатуухан хэлсэн бол уучлаарай. Монголд хуримтлагдсан баялгийг ард түмэндээ зөв зохистой хуваарилж, үр ашигтайгаар хэрэглэж чадвал айл өрх бүр өөдөлж дэвжих боломж бий. Харин ч манайхан байгалийн баялгаа зарлаа гээд өөдөлж дэвжихгүй, улам ядуурч хоосрох нь гарцаагүй. Энэ бол хөгжиж буй олон арван орны амьдрал практик батлагдсан бодит жишээ.

Хэрвээ Монголын төр засаг бодлогоо алсын хараатай зөв боловсруулж, гүйцэтгэх засаглал түүнийг нь бүх шатандаа бодитоор хэрэгжүүлж, хүн ард нь жигдээр хөгжөөд улс түмэн нь хөл дээрээ босоод ирвэл гадна буй монголчууд аяндаа хуйларч дагаад л ирнэ. Чадахгүй бол Туваа нар шиг Mонголоо доромжлоод, чангаасан ч цаашаа хараад нүүр буруулан сууж байх болно. Хүн гэдэг ердөө хуурамч амьтан, дандаа чадалтны өмнө мэхийж байдаг. Монгол үндэстний манлайлагч бол хэнээс ч айж сүрдэхгүй, алтан ургийн хэлэрхий, алаг махны тасархай, халуун цус нэгт хамаатан садангаа хурайлан дуудаx ёстой. Яадаг юм бэ хүн дагаад хөгжил ирнэ биз дээ. Монголын төрийн жолоодогчид урд хилээр сэтэрхий тэвнэ ч гадагш гаргахүй, Хятадын хогноос ширхэгийг ч авахгүй, эх нутагтаа эзэрхэг гүрнүүдийн цөмийн хаягдлыг бүр ч булшлуулахгүй, сөөм газар ч харийнханд түрээслүүлэхгүй, хүн ардынхаа гэрэл ирээдүйн төлөө сэтгэл зүрхнээрээ ажиллах ёстой. Бас шаахайн мөрөөр Монголынхоо алтан шороог тамгалуулахгүйгээ ч мэдэх ёстой. Хэрвээ чадахгүй бол чадвартай хүмүүст орон зайгаа тавьж өгөх хэрэгтэй. Манай төрийн дээд удирдлагат буй хүмүүст сэтгэл, мэдрэмж, манлайлах чадвар үнэхээр тутаж байна.

Тэрслүү үзлээ тэрлэсэн,

Ш.Баатар

Өвөр Монголд өрнөж буй бослого хөдөлгөөний талаарх хувийн бодол

Өвөр Монголд бослого хөдөлгөөн гардаггүй байсан гол шалтгаан нь хэт их хятаджуулсанд оршино гэж боддог байлаа. Харин энэ бодол эндүүрэл байжээ. Өвөр Монголын умарт хэсэгт Зөвлөлтөөр хамгаалуулсан Монгол улс тусгаар тогтнож байсан явдал бол хүйтэн дайны үед Хятадын эрх баригчдад учруулж байсан хамгийн том аюулын харанга байв. “Айсан хүнд аргал хөдөлнө” гэгчээр Xятадын эрх баригчид тэр цагт Өвөр Монголыг хятаджуулах үйл ажиллагааг нэн эрчимтэй явуулах болжээ. Өвөр Монголын нутагт хятадууд сууршиж, тариалан хөгжүүлэхэд цаг уурын нөхцөл байдал ямар ч садаа болсонгүй. Өвөр Монголын нам дор газар Төвдийн агаарын сийрэгжилттэй өндөрлөг, Шинжааны элсэн цөлтэй зүйрлэхийн аргагүй үржил шимтэй учир хятадууд тун амархан суурьшжээ. Эхлээд тэд Өвөр Монголын хот тосгод руу төмөр зам татаж, төмөр зам дагаад асар олон хятад сууринг буй болгож, түүгээр ч барахгүй илгээлтээр хятад залуусыг малчин болгож, тэднийг монгол бүсгүйчүүдтэй гэрлэх үүд хаалгыг нээх зэрэг олон аргаар хан үндэстэн хятадууд Өвөр Монголд олширч, улмаар Өвөр Монголчууд төрөлх нутаг дээрээ үндэсний цөөнх болон хувирсан гунигт түүхтэй.

Өвөр Монголын нутагт явагдсан эх нутаг, эх соёл, эрх чөлөөний төлөө тэмцэл олон улсын хараа хяналтад өртөлгүй хаагдмал ирсэн тул монгол тэмцэгчдийг Хятадын эрх баригчид үй олноор нууцаар устгаж амжсан юм. Үүнийг нотлох түүхийн баримт хангалттай олон бий. Олон удаагийн цуст яргaллыг даван туулж үлдсэн нь хүүхэд, хөгшид, эмэгтэйчүүд, зүрх нь үхсэн эрчүүд байсан хэмээн зарим ахмад өвөрлөгч нaр хуучилдаг билээ. Тухайн цаг үеийн байдал, гадны хүчин, дотоод сэтгэхүйгээс болоод Монгол улсын иргэд ах дүү Өвөр Монголчуудад цаг тухайд нь сэтгэл санаaны болоод эд материалaaр тусалж дэмжих ямар ч боломж байсангүй. Харин Монгол улсад байсан эрлийз тагнуулуудаараа дамжуулаад Өвөр Монголчуудыг Xятадад уусаад дууссан гэсэн мэдээллээр монголчуудын тархийг угааж, монголчууд хоорондоо хөндийрөх эндүүрлийн үүд амыг нээж өгсөн. Үүнд Oросын оролцоо мөн их байсан. Тэр цагт оросууд монголчуудыг нэгтсэн хүчтэй болгохгүй, Xятaдыг коммунист орон болгохын тулд тэдэнд зусардсан бодлого барьж байв. Үндсэндээ Монгол түмэн хоёр их гүрний тоглоом болсон хэрэг. Зөвлөлт гүрэн бутран унаж, Монгол оронд нөлөөлөх нөлөө эрc буурснаар ардчилал Монголд хөгжих сайн нөхцөл бүрэлдэж өгсөн юм. Монгол орон алдаа оноотой ч сүүлийн 20 жил ардчиллын замаар тууштай явж буй нь Өвөр Монголчуудад нэгийг бодогдуулж, сэтгэлийн гүндээ хадгалсан итгэлийнхээ цогийг бага багаар бадраах боломжийг олгожээ. Нэг үгээр хэлбэл Өвөр Монголчуудын хувьд ертөнцийг харах цонх нь монгол соёл, монгол ахуй, Монгол орон, Монгол улсын ардчилал болж чадсан. Өвөр Монголчуудын ирээдүйд итгэх итгэл ихээхэн нэмэгдсэн, монгол соёлоо авч яваа Монгол улс тэдэнд ил далд ихээхэн нөлөөлөх болсон.

Ийнхүү Өвөр Монголчуудын дотоод итгэл нэмэгдэх тутам орчноо харах нүд бас өөрчлөгдөж, хятадуудын дарлал мөлжлөгийг улам үзэн ядах, тэднийг жигших болж, хорсол хилэнгийн гал тэдний зүрхэнд дүрэлзэх хэмжээнд болж иржээ. Энэ хэдэн жилд хуримтлагдсан тэр хилэнгийн галыг бадраахад Баруун Үзэмчинд газар нутгаа хамгаалан тэмцээд алтан амиа алдсан монгол залуугийн хэрэг хуурай цучил болсон нь мэдээж. Хэргийн эзэн хятадууд хэзээ нэгэн цагт ийм юм болно гэдгийг урьдаас мэдэж байсан тул цэрэг цагдаагийнхаа хүчийг улам нэмж, олон улсын хараа хяналтаас урьдын адил нууж хааж байгаад “барын зулзагыг бага дээр нь дарaх” уламжлалт аргаа хэрэглэв. Олон жил дарлагдсан Өвөр Монголчуудаас ийм зориг зүрх гарна гэж хөрш Монгол орны иргэд төсөөлөө ч үгүй явлаа. Өвөр Монголчууд ахуйн соёлоороо хичнээн хятаджлаа ч зүрх сэтгэлээрээ монгол хэвээрээ байгаа энэ бослого үймээн харуулж байна. Хятадын соёлын нөлөөнд гүн орсон Өвөр Монголчууд бол муйхраар тэмцэж буй уйгар, төвдөөс ихээхэн ялгаатай. Тэдний ихэнх нь интернэтээс мэдээллээ авдаг, дэлхий дахинд юу болж байгаа харж чаддаг, хятад хүнээс тутахгүй хэлийг нь эзэмшсэн тул эрх баригч хятадуудыг хамгийн ихээр сандаргаж байгаа нь мэдээжээ. Тэгээд бас тэдний ард ардчилсан Монгол улс байна. Монгол улс бол бүх Өвөр Монголчуудын хувьд Журасилим нь болно. Одоо цагт ямар ч Өвөр Монгол хүн “бид мөхсөн ч ард маань Монгол улс байна” гэж бахархалтайгаар хэлж чаддаг болсон цаг. Бид л арчаагүйдээ улс үндэстнийхээ талаар нарийн бодлого боловсруулж, хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа болохоос Монгол хэмээх нөмөр халх улс тэдний хувьд бол байгаа юм аа.

Өнөөгийн энэхүү явуулж буйж Өвөр Монголчуудын бослого хөдөлгөөн нь сайн муу хоёр талтай. Сайн тал нь бол дэлхийн дахины мэдээллийн хэрэгслэлээр эл үйл явдал түгж, монголчууд бол олуулаа юм байна, бас эрх ашгийнхаа төлөө босч тэмцэж чаддаг юм байна, Өвөр Монголчууд харaахан хятад болчихоогүй юм байна, улмаар Монгол гэдэг үндэстэн байдаг юм байна гэсэн ойлголтыг мэдэхгүйд төрүүлж, мэддэгт бататгах сайн талтай юм. Нэг үгээр хэлбэл Монгол улсад ашигтай сурталчилгааг дэлхий нийтэд хийж байна. Сөрөг тал нь Өвөр Монголчууд төрөлх нутаг дээрээ улс төр, соёлын хувьд Хятад улам хавчигдах болно. Босогчдын тодорхой хэсэг хятадуудын ярaглал тамлалд өртөж амь насаа алдах болно. Улмаар Монгол улс болоод Өвөр Монголчуудын хоорондох соёлын харилцаа зогсоход хүрнэ. Гэхдээ л 1981 онд гарсан оюутны хөдөлгөөнөөс хойш 30 дахь жил дээрээ энэхүү бослого хөдөлгөөн Өвөр Монголд гарч буй нь авлигалд идэгдсэн Өвөр Монголын засаг төрийн удирдагч хан үндэстэнд өгч буй том цохилт боллоо.

Цаг үеийн байдалд Монгол улсын иргэд бид ямар байр суурийг барих хэрэгтэй вэ гэдэг асуудал тулгараад байна. Хоёр улсын харьцааг муутгачихна гээд бүлх залигсан мэт дуугүй суугаад байж мэдээж болохгүй. Ардчилсан Монгол оронд мэдээлэл бол чөлөөтэй байх ёстой. Бас бодитой байх ёстой. Дэмжиж байна гээд туг далбаа намируулаад, хоосон уриа лоозунг хашгираад байх бас хэрэггүй. Яг нөгөө “Ардын илч” кинон дээр гардаг хоёр данжаад Ариунаа Тулга хоёрыг нуудагтай адил аргаар Өвөр Монголчуудыг дэмжих хэрэгтэй юм. Манай улсын удирдлага харин ганц нэгээрээ зугтаад гарч ирж буй монголчуудыг хүний голгүй бариад буцаагаад өгчихдөг шившигтэй, хүний мөсгүй, арчаагүй байдлаасаа салах хэрэгтэй. Хэрвээ лай болно гэж бодвол Монгол паспорт өгөөд АНУ-ын элчингээр дамжуулаад эрх чөлөөний оронд тэднийг гаргачих хэрэгтэй. Яваандаа монголчууд бид чангараад ирэхээр Улаанбаатар ханиахад Хөххотод найтийдаг болмоорсон. Өвөр Монголчууд оршин тогтнох нь Монгол улсын тусгаар тогтнолын бас нэгэн баталгаа юм шүү.

Хуандийн зарлиг ба монгол бичиг

Монгол бичиг хичнээн чухал болох талаар нэгэн баримт дэлгэн учрыг хэлье. Ар Монгол Манж Чин улсад дагаар орохоос өмнө Төвдийг Ойрадын Хошууд аймаг захирдаг байсан тул Манжийн хаанаас Далай ламд явуулсан захидлууд шар торгон дээр монгол бичгээр бичигддэг байснаас нэлээд хэд нь бидний үе хүртэл уламжлагдаж ирсэн. Хятадууд Төвдийн өөрийн орны салшгүй нэгэн хэсэг болохыг нотлохоор эдгээр баримтыг нийтэд саяхан дэлгэн тавьсан билээ. Гарын дор байгаа нэгэн хятад номонд зургаар хэвлэгдсэн ийм нэгэн монгол бичгийн захиаг та бүхэнд толилуулья:

Хуандийн зарлиг:

Баруун этгээдийн үлэмж сайн амгаланд Бурханыг дэлхий дэх Бурханы сургаалийг эрхэлсэн, хамгийг мэдэгч Очир дарь Далай лам дор илгээвэй.

Тэнгэрийн ивээл дор энд энх амгалан. Хамгийг мэдэгч Далай ламын энх амгалан мэндийг сонсож машид баясваа. Зар газар хэдий хол дэх бөхсөөр үргэлжид тасралгүй сайсаар сэтгэхийн тул, тэгэхээр тусалж, Цэрэн лам, Самдан гэлэн эднийг, мэндийг асуухаар илгээвэй.

Эвээр засагчийн арван дөрөвдүгээр он, Зуны сүүл сарын хорин дөрөвнөө.
/1657 оны 6 сарын 24/

Үүнээс үүдээд дүгнэн хэлэхэд:

1. 400-гаад жилийн тэртээх монгол хэл үндсэндээ хэвээрээ. Харин илүү яруу тод байна. Монгол бичиг байгаагүй бол бичгийн соёлын энэ амт шимтийг бид мэдрэхгүй байсан.

2. XVII зуунд Монгол хэл бол евроазид олон үндэстний харилцааны хэл байсаар байсан. Одоогийн англи хэлний үүргийг тухайн бүс нутагт монгол хэл бичиг гүйцэтгэж байжээ. Бидний өвөг дээдэс их хүчирхэг байсны үнэн баталгаа нь үнэн түүхийг тэмдэглэн үлдээсэн монгол бичиг болж байна.

3. Манжууд монгол бичгийг хуулан авч, Далай ламтан хүртэл монгол хэлээр, монгол бичгээр гадаад дэлхийтэй нэвтрэлцэж, олон улсын түүх монгол хэлээр бичигдэж байсан гээд бодохоор бид яавч монгол бичгээ сэргээх юмсaн гэсэн тэмүүлэл өөрийн эрхгүй төрж байна.

Өвөр Монголчуудын тухайд

Баруун үзэмчинд бослого хөдөлгөөн гарсантай холбогдуулан Өвөр Монголын тухай монгол бичгээр уншиж харснаа хэдэн үгээр товч хэлье.

Монгол Манжид эзлэгдэхээс өмнө Дөчин түмэн Mонгол, дөрвөн түмэн Ойрад гэж явсан бөгөөд Лигдэн хааны үед монголчууд нь зургаан түмэн болж задарсан ба хоорондоо Зүүн, Баруун Монгол (Oйрадыг үүнд хамруулахгүй) хэмээн хоёр хуваагдаж. Зүүн Монголд Халх, Урианхай, Цахар гурван түмэн, Баруун Монголд Ордос, Еньшэйбү, Түмэд гурван түмэн багтаж байгаад Урианхай түмнээс Xорчин аймаг Манжид урваж, Xарчин аймгаа дарж аваад Цахар аймгийн эсрэг босч тэднийг Mанжтай хавсарсан дарснаар, Цахар ялагдаж монголчууд эргэж буцалтгүй салж саринасан. Ингээд ээлж дарааллаар монголчуудыг манж нар өөр хооронд нь дайтуулах аргаар 1636 онд бүрэн эзэлж авахад Халх түмэнгээс бусад нь Манжийн эрхэнд орсон ба тэднийг 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуун-үдийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган Иргэн улс хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад Дундад иргэн улсын үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос (Зуун-Үд), Aльшаа аймаг бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Альшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна. Үндсэндээ Өвөр Монголын тэн талыг хятадад уусган авч хятадаар ингэж нэрлэх болжээ. Монгол соёлоо сайтар хадгалж үлдсэн Шилийн гол аймаг нь 10 хошуунаас бүрдэх ба түүнд зүүн баруун сөнөд, зүүн баруун үзэмчин, 2 авга, 2 авга нар, 2 хуучид зэрэг орж байна.

Энэхүү Баруун үзэмчин нь малчид ихтэй монголоороо байгаа газрын нэг юм. Хэдэн жилийн өмнө үзэмчинд насаараа суусан Aян хэмээх харчин залуу National Geographic сэтгүүлийн фото зургийн уралдаанд шагналт байранд ороод АНУ-д үзэсгэлэнгээ гаргаж, Станфордын их сургуульд лекц уншихад нь уулзаж ярилцаж байхад "-Үзэмчингүүд сайхан монгол ахуйтай ч эрчүүд нь архиа ууж гуньж гутраад, хүүхнүүд нь амьжиргаа хайж хужаа нартай суугаад хайлж дуусч байна аа ах минь. Харуусаад харуусаад барахгүй уй гашуу биднийг нөмөрч байна даа. Ядарч доройтно гэдэг ямар их гутамшиг вэ. Ар монголын ахан дүүс маань ойлгодог болоосой" гэж халаглаж байсан юм.

Товчхондоо ийм байна. Өөрсдөө дэлгэрүүлээд хараарай.

ЯРГАЧИНГУУДАД ӨГӨХ ХАРИУ

АКИМЫГ ОЛНЫ ӨМНӨ ЦААЗЛАЖ,
ГЭР ХОТЛООР НЬ ХҮЙС ТЭМТРЭХИЙГ
САНААРХАЖ БУЙ ЯРГАЧИНГУУДАД ӨГӨХ
ХАРИУ

Муусайн яргачин хийгээд алуурчид аа!
“Монголын мэдээ” хэмээх зуунаас урт ганцхан өдөр наслах шар сонины С.Энхзаяа хэмээх морь унасан толгойгүй хүн Г.Акимын аймшигтай гэмт хэргийг илрүүлэн нийтэлжээ. Тэр нь юу гэвэл Г.Аким гэгч зөнтөг луйварчин “Монгол Улсын Үндэсний номын санд хадгалагдан буй 108 боть Ганжуур, 226 боть Данжуурыг бүхлээр Орост гаргаад худалдчихсан” гэнэ. Тэгээд тэр “Манай улсын түүх, соёлын үнэт өвийн жагсаалтад дээгүүр бүртгэгддэг дээрх бүтээлүүдийг хууль бусаар харийнхны гарт өгч, үнэ цэнийг нь алдагдуулж, соёлоо худалдаалсан хэрэг…” үйлдсэн учир дээлээ толгой дээгүүрээ нөмрөх нь холгүй байна” гэнэ. Ингээд үүнд нь эрүү үүсгээд “нэрт соён гэгээрүүлэгч маань бүтээсэн ариун үйлсийнхээ эсрэг гутамшигт зүйл хийснийг хууль хяналтынхан удахгүй тогтоох” гэнэ. Ингэж нисгэсэн “хуурамч нугас” хүний мууд дуртай шар сонин, шар сайтуудын хувьд уухайн тас шүүрэн авч, алга үрчин дэлгэх сенсаац гээч болов. Ай, хөөрхий ч юмнууд бол доо! Үнэхээр аюумшигт гэмтэнг олж, үнэхээр аюумшигт гэмт хэрэг илрүүлсэн бол таануус үнхэлцэг баатарууд болно л доо! Харамсалтай нь, даан ч тиймгүй юм. Тийм ээ, таануус үнхэлцэг баатар ч болж чадахгүй. Учир нь…

Таануусын харийнхны гарт буюу Орост худалдсан 334 боть ном чинь Үндэсний номын сангийн Монгол судлалын номын тусгай хөмрөгт хадгалагдаж байдаг юм аа. Мөн хэдэн боть нь тус номын сангийн Үнэт ховор номын музейд тавиастай байдаг бөгөөд тус бүрдээ эрхлэн хариуцаж байдаг хүнтэй, дас дуран тавиастай, түүнийг нь номын сангийн харуулууд цахим тооцоолуур дээр хянаж байдаг юм аа. Ботиуд нь 80 орчим см урт, 30 орчим см өргөн, 25-40 орчм см өндөр, 17-25 орчим кг хүнд юм. Ийм 334 ботийг тусгай фонднуудаас өвгөн би зөөж гараад, лав л машинд ачих хэрэг гарна. Гэтэл эдгээрийг микроавтобус бол лав даахгүй, фургонд лав багтахгүй. Тэгэхлээр зил 130 машиныг Тэхийн зогсоолоос хөлслөн авч түүнд ачиж таарах байх. Тэгэж хөл болж байхад номын сангийнхан, харуул хамгаалалтынхан юу хийж байх вэ, хаана байж байх вэ? За тэгээд тэр их ачааг вогооноор л авч явахаас мэхгүй. Вогооны гуравны нэгийг эзлэх тэр их бөгөөд нандин ачааг Монгол Улсын хил, Орос Улсын хилээр гаргах асуудал гарна аа даа. Тэрнийг би яах бол? Хилчид хийгээд гаалийнхныг худалдаж авах уу? Тэд худалдагдах болов уу? За тэгээд би их аргатай зальтай учир гаргачихлаа гэж бодъё. Ягмонголд спирт, мөнгөн ус оруулж байгаа шиг. Тэгтэл оросууд бол бас монголнууд биш.Чингэж хулгайгаар орж очсон юмыг лав л Оросын эрүүл байгууллагууд авахгүй. Ингэхлээр би оросын мафийнханд л өгч таарсан. Үнэнд нь тэд хэдэн тэрбум амлах нь мэдээж. Гэтэл тэд тэр хэдэн борыгоо өгөхгүй намайг буудчихсан л байх болов уу. Өгсөн бол би тэр их мөнгийг аваад зугтчихсан, намайг Интерполоо эрэн сурвалжилж байх учиртай. Гэтэл нөгөө муу “гэмт хэрэгтэн” нь Монголдоо мэнд мэлтийгээд амьд алцайгаад, амьтанд ад, адсаганд год болоод л сууж байна. Байдал ийм. Иймэрхүү юм эрүүл хүний толгойд бол яав ч багтахгүй. Морь унасан толгойгүй хүмүүст бол болох байх. Учир нь толгойгүй юм чинь юугаа бодох билээ дээ.

За тэгээд Генри шиг толгойгүй болчихсон улстай ч юугаа ярих вэ гэлтэй. Гэвч… Надад эрүү үүсгэсээн. Үүнийг би нуугаагүй. Түмэн олноосоо нуух юм над байдаггүй. Манай сэтгүүлчид юм уншдаг бол “Үндэсний шуудан” сонины 2011 оны 1-р сарын 8-ны 006 дугаарт “Чингисийн тэнгэрт хальсан нутгаар” замын тэмдэглэлийнхээ төгсгөлд би энэ талаар бичсээн. Хэдэн эрдэмтэд маань л уншаад юу болсныг асууж, зарим нь хүн хартай яръж өгъе” гэж хүртэл санал тавьж байсныг бодоход сайхан байна. Тэгэхэд нөхөр нь гэмт хэрэг үйлдээгүй учир та нар минь яриад яах вэ, үнэн юм үнэнээрээ гээд өнгөрсөн. Гэтэл надаас “эрүү үүсгэсэн” учрыг асуух болов уу гэж бодсон сэтгүүлч нараас маань ганц нь ганхийгээгүй. Еэ хөөрхий. Харин намайг гүтгээд, доромжлоод ирэхэд миний мууг үзэх гэж улай үзсэн хэрээ шиг шар сониныхон болон намайг үзэн ядагсад надруу өлбөлзөн сөлбөлзөн дайрч байна. 2001 онд Монголын засгийн газар, Энэтхэгийн засгийн газрын хооронд Монгол барламал, гар бичмэл номыг тоон(дижитал) хэлбэрт оруулах төсөл хэрэгжүүлэх гэрээнд гарын үсэг зурсан юм билээ. Энэ нь харин аз болоход миний үед хэрэгжсэн юм аа. Тэгэхдээ төслийг эхлүүлэх Засгийн газрын ажлын хэсэг(комисс) байгуулагдаж, тэр үеийн БСШУ-ны яамны Соёл урлагийн газрын даргаар ахлуулсан, академич Төмөртогоо, академич Цэрэнсодном, доктор Нэргүй, Соёл урлагийн газрын мэргэжилтэн Баяраа болон бусад хүмүүсийн бүрэлдхүүнтэй байсан юм. Энд ямар номыг эхлэн тоон хэлбэрт оруулах, дижитал хэлбэрт оруулсан нэг хувийг Энэтэхэгийн талд өгөх асуудал ажлын хэсэг дээр яригдаж, гар бичмэл Ганжуур, шунхан Данжуур хоёрыг эхлэж тоон хэлбэрт оруулах, Энэтхэгийн талын хүсэлтийг ёсоор болгох шийдвэр уг хурлаас гарсан билээ. Энэтхэгийн тал хэдий хэмжээний долларын тоног төхөөрөмж оруулснаа над хэлээгүй боловч миний цээжний бангаар тооцоолсноор 100 гаруй мянган долларын тоног төхөөрөмж оруулж ирсэн. Учир нь эртний ном судрыг скайнардах Book eye скайнер гэхэд 70-80 мянган долларын үнэтэй гэдгийг би мэдэх юм. Яагаад вэ гэвэл энэ нь үнэтэй нарийн техник учир бөөнөөр үйлдвэрлэдэггүй, зөвхөн захиалгаар ганц нэгийг үйлдвэрлэдэг юм. Мөн тэр үедээ хамгийн сүүлчийн үеийн 3 компьютор, холбох нарийн төхөөрөмж нь тийм ч хямд зүйл биш байх аа. Үүндээ би баярладаг. Яагаад гэвэл энэ төхөөрөмжөөр Монгол судлалын хөмрөгт байгаа гар бичмэл, барламал бүх номыг тоон хэлбэрт оруулах боломжтой болсон бөгөөд одоо ч оруулсаар байгаа юм. Үүнийг Монголынхоо соёлд миний оруулсан хувь нэмэр гэж хэлэхдээ ер би ичихгүй. Өдгөө шоронд суух болж байгаа “өвгөн зөнөг” миний бие төслийг хэрэгжүүлэгчийн хувиар DVD-гийн нэг хувийг Засгийн газрын ажлын хэсгийн шийдвэрийн дагуу Энэтхэгийн Элчин Сайдын Яаманд өгсөн нь үнээн. Гэтэл Прокурорын газраас намайг мөн албан тушаалаа ашиглан, DVD-ийг Энэтхэгийн талд үнэгүйгээр дур мэдэн өгч, улсад асар их хэмжээний хохирол учруулсан хэмээн эрүү үүсгэсэн байлаа. Үүнд нэг л юмыг ойлгохгүй байгаа юм. Шар сониныхон болохоор намайг ном гаргаад худалдчихлаа гэж хараагаад байдаг. Хуулийнхан болохоор DVD худалдсангүй гээд эрүү үүсгээд байдаг. Над удирдлагын тушаалгүйгээр тийм зүйлийг өгөх том толгой даан ч байхгүй. Үүнд Энэтхэгийн Элчин Сайдын Яам эрх биш хариу өгөх болов уу гэж найдаж байна. Ер нь бол Шунхан данжуурыг хэвлэх зөвшөөрлийг Юмжаагийн Цэдэнбал аль 60-аад онд Энэтхэгийн Рагу Вира гэдэг эрдэмтэнд өгч, Рагу Вира түүнийг нь гэрэл зургаар Америкад хэвлээд, дэлхийн номын сангуудад тараачихсан юм шүү. Худал гэвэл тэр хэвлэлийн нэг нь манай номын санд байж байгаа. Иймд над заавал эрүү үүсгэхийг шаардаад байгаа прокурор Ю.Цэдэнбалд эрүү үүсгэ л дээ. Харин “мөнгөний төлөө яахаас ч буцахгүй хүн” гэж намайг үзэн ядагчдын хэлж байгаа шиг би буяндаа бузар хийгээгүй, Монголын соёлын үнэт өврүү хүйтэн гар оруулаагүй гэдгээ омог бардам хэлнэ. Ер нь хүн өөрөөрөө өрөөлийг хэмждэг юм гэнэ билээ. Харин миний шуналтайг гайхаад байгаа этгээдүүд өөрснөө тийм юм биш биз? Тэгээд ч энэ орчлонд над шиг “бузар”, “шунахай”, “сэжиг хүрэм”, “зөнөг”, “хулгайч”, “тавьтаргүй” гээд есөн шид нь бүрдсэн амьтан үгүй бололтойдог оо. Хүнийг муу хэлэх ёстой бузар үгийг сонгохдоо та нар уургын морь юм аа. Гэтэл найруулсан өгүүлбэрт чинь ганц зөв найруулгатай өгүүлбэр алга. Монгол хэлний мэдлэгт чинь би бүгдэд чинь муу дүн тавьлаа. Тэр Энх заяа гэгч “Морь унасан толгойгүй хүн”-ийг намайг орчуулсан гэжээ. Үгүй юм аа. Д.Лодойдамба гэдэг нэртэй хүний зүстэй хүү орчуулсан юм. “Зуунаас ч урт өдөр”-ийг бас намайг орчуулсан гэжээ. Үгүй юм аа. С.Бадраа гэдэг гайхамшигтай дуун хөрвүүлэгч орчуулсан юм. Ийм л юу ч мэдэхгүй харанхуй бүдүүлэг амьтан миний гэмт хэргийг илрүүлж байгаа юм гэнэ. Ийм л юмнууд Монголын сэтгүүл зүйн ариун нэрийг буртаглаж байгаа юм. Харин намайг дайран давшилж байгаа, залуу хэмээн хаахалзагчдад хэлэхэд, та нар нэг л мэдэхэд зөнөнө шүү. Надаас ч дор, бүүр хүн алж байна хэмээн зүүдлэн зөнөж мэднэ. Харин шунахай бузар хийгээд тавьтаргүй хулгайчийн хувьд та нар минь өөрсдийгөө л хичээгээрэй. Өөрийн толгой дээрх тэмээг харахгүй байж, өрөөлийн толгой дээрх өвс харах гэдэг мэргэн үг бий. Мөн арөөлийг хэлэхдээ хүрэн эрээн бүргэд шиг, өөрийгөө өмөөрөхдөө өндгөө дарсан шувуу шиг гэсэн үг ч бий шүү. Өнгөрсөн үерүүгээ чи гар буугаар буудвал ирээдүй чинь чамайг их буугаар буудна гэсэн бас нэг үг буй. Таануус мөн чиг аюумшигтай харгис хэрцгий хүмүүс юм аа. Хүн алж талах нь та нарын хувьд хорхой няц гишгэхийн дайтай аж. Хэзээ монголчууд ийм болчихов оо гэж үнэндээ өвгөн би гутарч сууна. NEWS.mn-нд ёстой бохир сайтад нэгэн зочин “Сэжиг хүрэм бузар амьтан бэ.Цаазаар аваачвал таарна” гэжээ. Бас СAAK гэдэг ёстой бузар сайтад “Акимыг олны нүдэн дээр цаазлаад, гэр бүлээр нь хүйс тэмтрэх юмсан” гэжээ. Ийм эрээчээс олон байна. Монгол улс чинь ардчилагдлаа л гээд байсан чинь Сталин, Гитлер, Мао, Чойбалсан, Цэдэнбалын харгислалын бурангуй хар үерүү эргэн орж байгаа юм биш үү? Та минь ээ, монголын сэхтээтнүүдээ, сэрэмжлэгтүн. Өнөөдөр эд намайг алахыг санаархаж байна, маргааш та нарруу орох нь байна шүү. Эд сэхээтнүүд, ялангуяа бүтээлч сэхээтнүүдийг үзэн яддаг нь эрээчснээс нь харагдаж байна. Энэ нь бүтээлч сэхээтнүүдийг авлах зохион байгуулалттай компанит ажлын эхлэл байна. Тийм ээ, үүнийгээ хүн алахыг уриалдаг ийм сайтуудаар дамжуулан явуулж эхлэлээ. Ер нь бол намайг дарамтлаж, миний амыг таглах, улмаар амь насыг минь хөнөөх гэж санаархаж буй бүлэг этгээд байна. Дээр ч байна, доор ч байна. Тэр нь Энхзаяа хэмээх морь унасан толгойгүй хүний “албаны эх сурвалж мэдээлсэн, нийслэлийн прокурорын газар гомдол ирсэн” гэж бичснээс нь тодорхой. Бүтээлч сэхээтнүүдийг цааш харуулах аяны эхлэл гэж өөрийн хэлснээ батлахад Баабар, Саруулбуян зэрэг нийтлэлч, зохиолч эдний үсэргэсэн шүлсний бай болжээ. Маргааш хэнрүү нулимах, хэнрүү шээсээ цацах вэ, ер бүтээлч сэхээтнүүдийн хэнийг нь намнан цааш харуулах вэ гэдгээ эд одоо төлөвлөж байгаа. Гэвч эд бол үнэндээ компьютор дотор нуугдсан бөөснүүд юм. Эдний хэн нь ч өөрийн нэрийг тавьж чадахгүй, өөрийн хаягийг нээж чадахгүй. Өөрөөр хэлбэл, бөөс ч гэж дээ, аймхай бөөсний хуурснууд юм. Тийм ээ, эд намайг өнөөдөр алахаар сүрдүүлж, үр үндсийг маань таслахаар заналхийлж байна. Тийм ээ, энд намайг заналхийлж байгаа таануусын төлөөний этгээдүүд л нэг хүүгий маань хөнөөсөн. Одоо тэр нь та нарт багадаад, миний үр ач зээ бүгдийг нь та нар хядах нь л дээ. Таанууст тийм санаа байгаа гэдэгт би бүрэн итгэлтэй байна. Хүний гараар могой бариулах гэдэг нь та нарын гэм биш зан. Гэвч хуульчдын гараар намайг егүүтгэх таануусын сачий хүрэх болов уу?. Монголд чинь шударга хуульч түм бум бий шүү. Тиймээс та нар намайг өөрснөө хөнөөх гэж санаархах болно. Яг хүүг маань алсан шиг. Тэгвэл жинхэнэ хулчгар алуурчдынхаа зангаар таануус чанх өөдөөс ирж алж чадахгүй, харанхуй орц, буланд араас минь хутга шааж мэдэх юм. Үгүй бол хүний нүд хариулж байгаад аяганд сэм хор хийж ч болзошгүй. Гэвч юу л бол. Компъютор дотроос гарч ирж чадахгүй ийм нуугдмал бөөснүүдийн хоншоор нь дутна даа дутна. Харин таануус дутуу хоншоороо цавиндаа хийгээд цагиргалаад хэвтэж байвал зүгээрсэндээ. Уучлаарай, би та нарын хэлээр л бичиж байгаа юм шүү. Монголын сэхээтнүүдийн хийж бүтээж байгаад бүү атаархаж үхэх гээд бай. Таануус юм бүтээж, ард түмнээ соён гэгээрүүлж, мэдэхгүйг нь мэдүүлж өгч хэзээ ч чадахгүй. Бид бол чадна. Таануусыг юу ч гэж заналхийлсэн, зүхсэн би хийхээ л хийнэ, бичихээ л бичнэ, орчуулахаа л орчуулна, Монголын соёлын төлөө, шударга ёсны төлөө үзэхдээ л үзнэ. Энд та нарын сачий бас л хүрэхгүй, заа юу! Би бас үр үндсийнхээ төлөө үхтлээ тэмцэнэ. Амиа ч өгнө. Идүүлсэн бут ургадаг. Идсэн эрүү хувхайрдаг гэсэн айхтар үнэн үг бий. Би ургана аа. Бардам хэлъе. Харин бөөснүүдийн эрүү л хувхайраад, толгойноос салаад унчихвий дээ гэж “зөнөг” өвгөн санаа зовж сууна.Эцэст нь хэлэхэд, монголын нийгэм монголынхоо төлөө бор зүрхээрээ зүтгэдэг хүмүүсээ мөн ч их тарчилган зовоож, алж шулсандаа, одоо тэднийхээ зовлонд цадах болоогүй юм байх даа.

Үнэгүй үнэтэй зөвлөлгөө өгссөн Jerry MacDonald үнэн бичжээ. “Дээрх номнууд улсын төв номын санд байгаа бол гаргаагүй гэсэн үг. Харин байхгүй бол гаргасан гэсэн үг”/NEWS. mn/ гэжээ. Тэгвэл тэр номнууд Монгол Улсын Үндэсний Номын санд байгаа. Тоосонд дарагдсан даалимбан баринтагтай байсан тэр номнуудыг Монголын соёлд элэгтэй, номонд хайртай сайхан сэтгэлт хүмүүс, сүсэгтний хүчээр торгон баринтагтай болгон хөмрөгт нь залсан байгаа. Эдгээр ном номын санд хэдийд ирсэн бэ, тэр цагаас хойш тэндээс огт хөдлөөгүй байж байгаа. Харин миний шуналтайг гайхаад, Монголын соёлд хайртайгаа зарлаад байгаа эдгээр бөөснүүд ганц баринтаг номонд хийгээд өгсөн үү, өгсөн бол ёстой нохойн хошногноос цэцэг ургах байх аа. Таануус ёстой хоргосоо тоолоод тэгэж чадахгүй шүү дээ, алуурчин, яргачингууд аа.

Монголын нийгэмд ариун цагаан сэтгэлтэй хүмүүс, шударга явдалтай хуульч түм бум бий. Намайг шоронд хийж, алж, үр үндсийг минь таслана гэж заналхийлж байгаа алуурчингуудаас өвгөн намайг хамгаалсан, намайг Монголынхоо соёлын эсрэг нүгэл хэзээ ч хийгүй гэдэгт бат итгэж, сэтгэл санаагаар дэмжсэн уншигч түмэн, утсаар яригч, мессеж ирүүлэгч таних танихгүй нөхөд, дүү нартаа чин зүрхний угаас баярласнаа илэрхийлъе.

Монголд шударга ёс мандах болтугай!

Зүхэгдсэн Монгол Улсын Соёлын гавъяат зүтгэлтэн,
доктор, профессор Хатагин Го. АКИМ

Монгол Улсад суугаа АНУ-ын элчин сайдтай уулзав

Өнөөдөр Кальфорн мужийн Сан Хозе хотноо гарч буй Чингис хааны үзэсгэлэнг Монгол Улсад суугаа АНУ-ын элчин сайд Жонатан Эдлтон гуай ирж үзлээ. Уг үзэсгэлэнг зохион байгуулагчдын нэг зураач, баримaлч Нацагийн Ганхуяг ах намайг элчин сайдад музейн үзмэрүүүдийг тайлбарлаж өгөхийг хүссэн тул Жонатан Эдлтон гуайг дагуулан бүх үзмэрийг эргэж тайлбар хийж өглөө. Жонатан Эдлтон гуай эгэл даруу энгийн нөхөрсөг яриатай, хүний асуултанд товч тодорхой чамбай хариулдаг, зэгсэн боловсролтoй, Америкийн төрийн ухаантай дипломат хүн байна. Хоёр цаг орчим ярилцсаны эцэст түүнийг Монгол оронд, монголчуудад элгэмсэг дотно хайртай, Монголын түүхийг эрхэмлэн хүндэтгэдэг нэгэн болохыг олж мэдлээ. Жонатан Эдлтон гуайн хэлж ярьж байснаас ой тойнд бууж үлдсэнээс товч сийрүүлэн хэлье.

"-Би Ази, Европын олон орноор явж ажиллаж үзсэн. Миний явсан газар бүрт л монголчуудын ул мөр үлдсэн байсан нь надад их гайхалтай санагдсан. Монгол улс нь Орос, Хятад зэрэг их гүрнүүдийн хажууд байгаа жижиг улс. Жижиг улс том гүрний хажууд зэрэгцэн оршиж болдгийг харуулсан бодит жишээ болох юм. Монголчууд бол гайхалтай түүх, соёлтой ард түмэн. Би "Алтайн магтаал" сонсох их дуртай. Америкчууд бид монголчуудын дунд, монголчууд америкуудын дунд орж ажиллах нь зүйтэй гэж би үздэг." гэх мэтээр Монголын талаар их өөриймсөг ярьж байлаа.

Монголын их гүрний Яса хуулийн танилцуулгыг үзэж байхад нэг ийм тайлбар хийсэн билээ. "-Монголчууд морин дэл дээр цаг хугацааг ихэнхдээ өнгөрөөдөг байсан тул хуулийг нарийн нягтлан тунгааж, аль болохоор богино хэллэгээр бүх хүнд ойлгомжтой байхаар бодож боловсруулдаг байжээ. Жишээлбэл нэгэн хуулийг би танд хэлье. Энэ бол татварын хууль юм. Америкт хүн үхэх, татвар төлөх хоёр үнэн гэж хошигнон хэлдэг шүү дээ. Тэгвэл Монголын татварын хууль ийм байсан байна. Хэрвээ иргэн хүн татвар төлөхгүй бол хөрөнгийг хураана. Хөрөнгө үгүй бол хүүхдийг авна. Хүүхэд үгүй бол эхнэрийг авна. Энхэр үгүй бол толгойг авна ." гэдэг байжээ хэмээн хэлсэн юм. Монгол цэргийн сэлэм, хуяг дуулга, эмээл, дөрөө зэргийн нарийн тайлбар хийж өгсөн.

Америкийн хятад иргэдэд зориулан хятад хэлээр гардаг Цинтао /Одны Арал/ хэмээх сонины сурвалжлагч хятад бүсгүй элчин сайдыг Монголын соёлд хайртай гэж хэлсний дараа "-Та тэгвэл монгол хэлээр ярих уу?" гэж ороож асуухад нь "-Би монгол хэл мэдэхгүй. Харин та хөрш орныхоо хэлээр сайн ярих уу?" гэж хариу асуугаад таг суулгаж байна. Цахиурын хөндийн талаар намайг ярингуут "-Одоо саналаа. Цахиурын хөндийн талаар монгол сэтгүүлд ярилцлага өгсөн хүн өөрөө байна шүү дээ. Зураг нь яг мөн байна." гэж хэлэв. Их гярхай, мөн газар дээр нь хурдан шийдээд хариу барьдаг хурц ухаатай хүн байна даа.

Элчин сайд яриаг минь ихэд анхааралтай сонсч байсан тул чин сэтгэлээсээ тайлбар хийж өгөхийг би ихэд хичээнгүйлсэн билээ. Жонатан Эдлтон гуай бол миний уулзсан Монголд суугаа АНУ-ын хоёр дахь элчин сайд байв. Маргааш энэ эрхэм хүний яриаг Бөркелей дэх Кальфорны их сургуулийн Зүүн өмнөд Ази судлалын хүрээлэн дээр очиж сонсоно оо.

Монголын уртын дуу, хөөмийн талаар хятадууд

Би хагас бүтэн сайнд боломж л гарвал Бөрклэй дэх Кальфорнын их сургуулийн номын сангуудад сууж, Хятаны талаар судалгааны ажлаа хийж, жаахан ахиулдаг зуршилтай юм. Хэрвээ ажлын өдрүүд бол ажлаа тараад холгүй орших Станфордын их сургуулийн номын сангуудад шөнө дөл болтол сууна. Сайн санаатай, сурах гэсэн хүнд ямагт тусалж байдаг өвгөн буурал профессоруудын буянд эдгээр сайхан сургуулиудын номын сангийн босгыг алхах завшаан олдон нь өчүүхэн надад асар их сэтгэлийн болоод ном эрдмийн тус дэм болж байгаа тул чадлын хэрээр би “эзэн хичээвэл заяа хичээнэ“ хэмээн хичээнгүйлдэг юм. Энэ бол монгол хүн бүрт олдоод байхааргүй ховор завшаан гэдэгт маргах хүн гарахгүй биз ээ. Миний судалгааны ажлыг гараас гарсан эсэхийг хүмүүс сэтгэл догдлон асууна. Зарим нь сонирхож унших, зарим нь гоочилж шүүмжлэх, зарим нь судалгаандаа ашиглах гээд олон санаа явж буй байх аа. Надад удаан хийх олон шалтгаан бий. Нэгт би мэргэжлийн биш, хоёрт би ажил хийж сурангаа ном бичиж байгаа, гуравт ихэнх материал дундад эртний хятад хэл дээр гээд унасан бөхийн шалтаг олон тул миний гараас нэг л сайн чанартай эд гарч өгөхгүй дуншаад л байна.

Энэ хагас бүтэн сайн өдөр Сан Францискод бороотой сэрүүхэн байсан тул Бөрклэйд ирж номын санд цагийг нөхцөөж, идэх уухыг умартан олон зузаан номын хуудсыг хүсэл мөрөөдөлдөө хөтлөгдөн эргүүлж, зарим нэгэн тэмдэглэл хийж суунгаа сэтгэлийн жаргалыг дангаар эдлэв. Нэг мэдэхэд гадаа харанхуй болж од мичид тэнгэрт түгжээ. Толгойгоо сэргээж, мэдлэгээ сэргээх зорилгоор Банкрофт хэмээх төв номын сангийн уншлагын саруул том зааланд орж, шинэ сэтгүүл гарчиглав. Энэ уншлагын заалны тааз өндөр, уран нарийн хийцтэй тул нүдний чилээг гаргаж, хааяа адар ширтэхэд нэг л сайхан, сэтгэл уучирдаг юм. Энэ удаа би урд хөршийн 59 дэх жилдээ гаргаж буй Өнөөгийн Xятад хэмээх өнгөт сэтгүүлийн хуудсыг имэрч, зургийг тайшааж, гарчиган дээгүүр хараагаа гүйлгэж аль нэгэн сонирхолтой материал олж уншихаар тэмүүлэв. 2010 оны 4 сарын дугаарын 72 дугаар хуудсанд “Умартын нүүдэлчдийн гайхамшигт уртын дуу” гэсэн гарчигийг ногоон толгодын наанa хуур татах монгол хүний эрхэм дүрийн хамт олж өөрийн эрхгүй хараа тогтоож хөмсөг буулгав. Сэтгүүлийн хоёр нүүр бичсэн энэ нийтлэлийн гол утгыг сийрүүлэн хэлье. Хятадын умартад нутаг олон мянган жил нүүдэллэн ирсэн монгол түмэн бол өөрийн өвөрмөц хэл соёлтой, тэдний ихэнх нь Өвөр Монголд аж төрөх ба Шинжаан, Хөхнуур, Гансу, Шинэн, Лияонин, Хөлөнбуйр мужуураар тархан суудаг гэжээ. Уртын дууны саруул цээлхнийг шагшин магтаад, уртын дуу нь хөөмийтэй нийлэхээрээ юунаас хосгүй сайхан урлаг болдог гэнэ. Уг зохиолчийн хэлснээр хөөмий бол Шинжааны монголчууд, Шилийн голын монголчуудын дунд эртнээс дэлгэрсэн хосгүй урлаг ажээ. Энэ урлагийн хүчинд монгол хүн ботгоо голсон ингийг богино хэлбэрийн уртын дуугаараа уяраадаг гээд Ингэний нулмис киног жишээ татсан байна. Хятадын төрөөс энэ сайхан урлагийг өмгөөлж хамгаaлахын тулд ЮНЕСКО-д уртын дуу, хөөмийг сэтгэл гарган бүртгүүллээ гэжээ.

Хятадууд бусдын соёлыг луйвардан ЮНЕСКОД-д өөрийн нэр дээрээ бүртгүүлж, монголчуудын эсэргүүцэлтэй тулгарч, дэлхийн түвшинд нэр хүндээ муутгаснаа ийнхүү хайцаалан цайруулах гэж оролдсон байна. Хачирхалтай нь умарт зүгт Монгол улс оршин тогтнож байгааг нэг үгээр дурдаагүй мөртөө Монгол улсын иргэн хүний бүтээсэн Ингэний нулмис киног ичих юмгүй дахиад л луйвардсан байна.

Зах зээлийн чөлөөт харилцаанд орсны дараа урд хөршид очиж амьдрал ахуйгаа дээшлүүлэх гэж манай урлагийнхан ихэд чармайж, тэдэнд хөөмий зааснаар огт үндэс суурьгүй газар хөөмийг хөгжүүлж энэ урлагаа их хятад алдсан нь үнэн. Өвөр Монгол хэдий алтан ургийн тасархай алаг махны хэлтэрхий ч туурга тусгаар бол танай манай гэдэг ёс үйлчилдэг энэ хорвоод хүний миний гэдгийн зааг бас баймаар юм. Эл байдалд өвөр монголын урлагийнхан ч гэсэн дэндүү ухамсаргүй, хятаддаа зулгуйдан хандсан байна. Урлаг соёлын дээл хувцсаа тэдэнд зарснаар Монгол улсын онцлогтой ардын язгуур урлагийн хувцас цөм Xятадад шилжжээ. Одоо өвөр, ар монголын урлагийн хувцас усны дусал мэт адил болж ар өврийн, ах захын, туурга тусгаарын ялаа огт гээгдсэн байна. Энэ бол цаанаa их гүрний идэх бодлого хамт явагдаж байгаагийн нэг илрэл мөн. За бидний монголчууд өнөө маргаашийг харж хэдэн төгрөгний хойноос явсны хариуд их зүйлийг урд хөршид ийнхүү алдaж байна. Бодох цаг үнэхээр ирсэн ажигуу. Цаашид монгол гэсэн эрхэм сайхан өөрийн өв соёлын онцлогоо (identity) алдах асуудал улам гаарах янзтай. Монголчууд минь ээ, эх соёлоо хамгаалах, өөрийн болгон баталгаажуулан дэлхийд түгээхийн тулд эв нэгдлийг эрхэмлэж хамтран ажиллах цаг болжээ гэж би үзэж байна.