Хол ойрын сонин дуулахаар СанФранциско хотод аж төрж буй Ш.Баатартай холбогдлоо. Тэрээр Бэа Аэриагийн Монголчуудын холбоо, “Замдаан” сэтгүүлийг үүсгэн байгуулалцсан, бүс нутгийнхаа монголчуудтай холбоотой аливаа ажилд сэтгэл гарган идэвхтэй оролцдог нэгэн гэдгийг хэн бүхэн мэдэх билээ. Харин түүний үндсэн ажил нь АНУ-ын даатгалын Allstate Insurance Company-ийн Технологийг хамгаалах салбарт программ хангамжийн ахлах зөвлөх мэргэжилтэн. Эдгээр ажлуудынхаа хажуугаар Монголын түүхийн зарим асуудлуур судалгаа хийж буй тухайг нь сонссон юм. Ингээд Ш.Баатарын ярианд та бүхнийг хандуульяа.
Сайн байна уу, ойрд хэл сураг авсангүй уджээ, Ажил төрөл сайн биз дээ. Америкийн баруун эргээр сонин сайхан юутай байна вэ?
Ажил ихтэй байна. Оутсоурсинг-оор ажиллуулж байсан энэтхэгүүдийнхээ төслийг хааснаас хойш өдөр тутмын ажлын ачаалал нэмэгдсэн. Зав чөлөөгөөрөө судалгааны ажил хийгээд л явж байна. Боломж гарахаар хааяа нэг бэсрэг нийтлэл блог дээрээ тавьдаг. Бидний амьдарч байгаа энэ нутгаар монголчууд маань их сонинтой байгаа.
Зах зухаас хэлэхэд Хүүхэлдэйн "Алтан унага" театрын захирал, МУГЖ Чимиддорж гуай ирсэн, Өсвөр Үе Клуб, Бэй Аэриагийн Монголчуудын Холбоотой (БАМХ) хамтраад хүүхэд багачууддаа xүүхэлдэйн тоглолт хийхээр бэлтгэлээ базааж байна. Чадвал Улс тунхагласны баяраар нээлтээ хийнэ.
Оакландын эгч дүү хотуудын уузалтанд БАМХ оролцож, Л.Өлзийсайхан хөөмийдэж, Ц.Цэцэгдэлгэр бүжиглэсэн, Оакландын Христийн монгол сүм дээр Монгол сургуулийн хичээллэж эхэлсэн, Уулын спортынхон Ёсэмитэ-д авирсан, Шагайн багийнхан Блоомингтонд болох наадамд оролцохоор шаргуу бэлтгэж байна гээд олон үйл явдал болж байна.
Бас нэг сонинг дуулгахад Нэйшнл Жеографик нийгэмлэгээс жил болгон зохион байгуулдаг баримтат зургийн шалгаруулалтанд Өвөр Монголын Аян гэдэг залуу шалгарч, бусад зурагчдын хамт Америкаар тойрон аялaxдaa Станфордын Их сургуулийн Аврора Форумд оролцлоо. Язгуур нэг монгол хүний бүтээлийг дэлхий дахинд ийм өндөр үнэлж байна гэдэг бол бас нэгэн бахархал юм даа.
Аврора Форумын тухай дэлгэрэнгүй ярьж өгнө үү? Тэр ӨвөрМонгол залуугийн ямар сэдэвтэй зураг нь шалгарсан юм бэ?
Станфордын их сургуулийн Түүхийн танхимтай хамтрaн судалгааны ажил хийдэг тул сургууль дээр болж байгаа зарим нэгэн үйл явдлыг урдчилан мэдэх боломжтой. Тус сургуулийн Хүмүүнлэгийн төвөөс утсаар ярьж Аврора Форумд оролцох Аян гэдэг залууд орчуулга хийж өгөхийг санал болгосон юм. Нэйшнл Жеографик нийгэмлэгийн “2007 All Roads Photography Program Award” шагналыг АНУ, Финланд, Израйль, Нигер, Энэтхэг (Кашмир), Бангладеш, Хятад (Өвөр Монгол) зэрэг улсын мэргэжлийн 8 зурагчин авчээ. Зургийн сэдэв нь дайн байлдаан, сөнөж сарниж байгаа соёл бoлнo. Аян 17 жил зураг авсны 10 жилийг зүүн, баруун үзэмчинд өнгөрүүлж, нүүдэлчин амьдралаа цорын ганц хадгалагдаж үлдсэн үзэмчиний нүүдлийн соёл хэрхэн устаж буй сэдвээр 200 мянган хальс (кадр биш) хар цагаан зурaг авчээ. Аян угсаатны зүйч болохоор соёлын элементүүдийг маш сайн ажиглаж, тэднийг хэрхэн хувьсаж өөрчлөгдөж байгаа талаар нарийвчилсан судалгаа явуулсан байна. 37 настай монгол залуугийн хийсэн бүтээснийг харахад үнэхээр бахархах сэтгэл төрж байв. Тэрээр "-Ар, Өвөр ялгаагүй монголчуудын нүүдлийн соёл мөхөж байна. Байгаль дэлхий хур бороогоо хайрлахаа байж, газрын хөрс улаанаар эргэн, мал сүрэг идэх хоолгүй болох байгалийн гамшиг, ахуй амьдралаа төхөм болгох хүний шунаг сэтгэлээр техник, технологи нэвтэрч, барууны соёлд автах хоёр үндсэн нөхцлөөс үүдээд Чингис хааны үеэс уламжлагдаж ирсэн нүүдэлчин соёл мөхлийн ирмэгт ирсэн учраас би түүнийг сүүдэрт буулгаж үлдээхийг их чармайж байна." хэмээн хүүрнэлээ. Аянгийн өмссөн үзэмчин дээлийн хийц гайхамшигтай уран байсан тул сонирхож асуулаа. "-Монгол эмэгтэйчүүд их уран, тэдэн дотор үзэмчин бүсгүйчүүд бүр уран. Гэрийн бүх ажлыг эмэгтэй хүн хийдэг хэдий ч зав чөлөөгөөрөө барин тавин оёж хатггасаар нэг ийм дээлийг жил гаруй хийдэг юм. Эдэлж хэрэглэхэд насны юм шүү дээ." гэж надад ухуулав. Хаваасны ойрхон байгаа, хажаас, эмжээрийг чимэглэсэн утасны өнгөний хослол, зүү ороолт, хээ угалзын давхар өнгө тааруулах гээд чимхлүүр ажил их оржээ. “Халхууд бид нар бүдүүн бараг хийцтэй дээл өмсдөг юм байна” гэсэн ойлголттой хоцорлоо.
Монгол соёл гэж агуу юм даа. Таныг бас Монголын соёл түүхийн судалгаанууд хийж байгаа тухай сонссон юм байна. Яаж яваад эзэмшсэн мэргэжлээсээ хальж энэ рүү хальтирчихав? Таны энэ сонирхолд хэн нэгэн хүн нөлөөлсөн үү?
Онгийн хүрээний буянтай буурлууд Уянга хийцийн цоохор гэрийг урлаж, сумын төвийн артельд ажилладаг байв. Тэд хэн нэгнийдээ зуны дэлгэр цагт цуглаад, нутгийнхны барьсан айргийг хамтдаа ууж, өөр хоорондоо үүх түүх нүүрнэж, наргиан болгон биесээ шоолж их сайхан инээлддэг, багачууд бид ч тэдний яриаг сонирхож, өвөгчүүд айрагдах газраас салдаггүй байсан сан. Тэднээс соёл түүхээ сурч мэдэх гэсэн сэтгэлийн нэгэн гонхоо төрсөн юм. Дунд сургуульд ороод Б.Ринчин гуайн "Их нүүдэл" романыг уншсанаар Монголын түүх соёлын талаарх ном цуглуулах донтой боллоо. Тэр үед худам монгол бичгээр хэвлэсэн далбагар том ном зөндөө олддог байснаас "Зуун билгийн дээж", "Эрдэнийн товч", "Хөх Монголын хөх дэвтэр", "Арван зүгийн эзэн Гэсэр хааны тууж оршвой" гээд олон ном олж авсан даа. "Монголын Нууц Товчоо", "Гэсэр", "Жангар", "Эрийн сайн Хан харангуй", "Мандухай цэцэн хатан", "Үүрийн туяа", "Газар Шороо", "Тунгалаг Тамир" зэрэг сайхан ном уншиж байсан минь түүх соёлоо, төрөлх Монгол орноо хайрлах үзэл бодлыг төлөвшүүлсэн байх. Оросод оюутан байхдаа ч, Японд аспирантаар суухдаа ч, Америкт 10 гаруй жил сурч ажиллахдаа ч, хаана ч явсан Монголын түүх, соёл уламжлалтай холбоотой ном таарвал худалдаж авдаг номын дон маань хэвээрээ байна. Миний үзэл бодолд Онгийн хүрээнд шавилан сууж явсан Сандаг, Лодойсамбуу, Цэрэндорж, Одсэр, Дашдорж, Дамдиндорж, Дашзэвгэ зэрэг настан буурлууд, Арвайн хүрээнд шавилан сууж байсан Балжинням, гүжир Орги зэрэг миний номын багш нар, Монгол улсын үндcэрxэг үзэлтэй зохиолчид цөм нөлөөлсөн гэж би боддог.
Сүүлд та ямар ховор сонин ном олж авав? Хэрэгтэй ховор сонин ном худалдан авах ямар газар байна вэ?
Хагас, бүтэн сайн өдөр боломжоороо номын дэлгүүр, номын сан явна, эсвэл өвгөн профессоруудынд очиж хууч хөөрнө. 2 долоо хоногийн өмнө Бөрклей дахь хуучин номын дэлгүүрт орлоо. Баахан япон ном шинээр ороод ирсэн байв. 1939 онд Японд хэвлэсэн "Монгол, Орос, Япон Толь" бичгийг олж авлаа. Дэлгүүрийн худалдагчаас тэдгээр номын тухай асуухад "-Хэдэн сарын өмнө япон судлаач профессор өвгөн өөд болж, эхнэр нь эдгээр номыг авчирч өглөө" гэж хариулсан юм. Өнгөрсөн нэг дэх өдөр Станфорд дээр орчуулга хийх завсраа номын сaнгаас авсан номнуудаа буцаагаад, Зүүн Өмнөд Азийн номын сангаас "Хятадыг төвшитгөсөн хаант улсын судлал", "Хятаны нийгэм, улс төрийн түүх" зэрэг япон хэлээр бичсэн ном олж авлаа. Хэрвээ олдох л юм бол хэрэгтэй номоо Амазон дээрээс захиалаад авчихна.
Монголын маань түүхийн талаар сүүлийн жилүүдэд олон сайхан ном товхимолууд гарч байх шиг байна. Монголын түүхийн ботиудаас эхлээд урьд өмнө сураг төдий байсан олон сурвалж бичгүүдийг эх хэлрүүгээ орчуулан хэвлүүлсэн байна билээ. Энэ бүхэн бас манай түүх судлал зохих хэмжээгээр хөгжиж буйн илрэл байх аа? Цаашдаа ямар байдлаар түүх судлалыг хөгжүүлмээр байна вэ?
Монгол улсад түүхийн судлал эрчимтэй хөгжиж байна. Үүнд нөлөөлөх олон шалтгаан бий. Монгол хүн үзэл сурталд баригдахгүй чөлөөтэй болж, хэн сонирхсон нь ном бичих бүрэн бололцоо нээгдсэн, Монгол орны гадаад орчин хувьсан өөрчлөгдөж, урд хөрштэй харьцаа сайжирснаар, дэлхийн даяаршлалтай хөл нийлүүлэн алхах болсноор Өвөр Монголд, улмаар дэлхийд судлагдсан бүтээлүүдэд гар хүрэх боломжтой боллоо. Монголд археологийн судалгаа эрчимтэй хөгжиж, түүхийн судалгаанд түлхэц болж байна. Монголд хэвлэлийн үйлдвэрүүд өрсөлдөөнтэй хөгжиж, судлаачдын бүтээлийг ямарч саадгүй ард түмэнд хүргэх бололцоог нээж өглөө. Бүх нөхцөл бүрэлдсэн ийм цагт манай судлаачид оновчтой сэдвээр нарийвчилсан судалгааг чанартай хийх л үлдээд байна. Цаашид түүхийн судалгааг хийхдээ олон хэлийн материалыг харьцуулах, археологийн шинэ олдворуудаар баяжуулах, дэлхийд нэртэй сэтгүүлд судалгаагаа гaргaх замаар түүх судлалын салбарыг хөгжүүлж болмоор санагдана. Даян дэлхийд өөрсдийгөө ойлгуулж чадна гэдэг нь оршин тогнохын бас нэгэн баталгаа юм. Тийм болохоор монгол хүний ухаанаар судалсан, монголчуудын сэтгэл шингэсэн Монголын түүхийн судалгаа дэлхий дахинд хэрэгтэй байна.
Монголын түүхийн судалгаанд сайтар хамрагдаагүй, лавшруулж судлах шаардлагатай тийм цаг үе бий юу?
Манайхан Хүннүгийн үеийг нэлээд сайн судалжээ. Түүнээс хойшиx мянган жилийн түүх бараг тодорхой биш байна. Их Монгол улсын үеийг сайн судалсан байна. Гэтэл бидэнд хамгийн ойрхон байж болох Манж Чин улсын үеийн Монголын түүх сайн судлагдаагүй. Их Монгол улсын өмнөх түүхийг доривтой судалмаар байна. Жишээлбэл, бидний өвөг дээдсийн нэг болох монгол хэлтэй Хятан аймгийн түүхийг сайн судалсангүй, “их хятаджсан улс байсан” гэж үзээд энэ талын судалгаанд хийсвэр, хөндий хандсаар ирсэн. Хятан улс сиянби нараас хойш бараг 600 жил оршин тогнож байгаад 10 дугаар зууны эхээр хүчирхэг болж, Манжуур, одоогийн Ар, Өвөр Монголын нутагт их гүрнийг байгуулаaд 200 гаруй жил тогтоон барьсны дараа Зөрчидийн Алтан улсад мөхөөгдсөн. Хагас нүүдэлчин, хагас суурин Хятан улсын үед нийгмийн хөгжил цэцэглэн мандаж, нүүдэлчдийн амьдралд маш олон дэвшил гарсан. Хятаныг мөхсний дараа тэдний нүүдэлчидтэй холбоотой уламжлал, төрт ёсыг монголчууд бид өвлөж авсан бөгөөд энэ соёл мянган жил өнгөрсөн ч бараг өөрчлөгдөөгүй байгаа нь гайхалтай. Хятад, Солонго, Япон тэднээс уран барилгын уламжлалыг нь өвлөж авсан ба бас л мянган жилийн турш бараг өөрчлөгдсөнгүй. Дорнын уран барилгын хийц загвар бол ерөнхийдөө хятаных юм гэдгийг бид мэддэг байх хэрэгтэй.
Сайн байна уу, ойрд хэл сураг авсангүй уджээ, Ажил төрөл сайн биз дээ. Америкийн баруун эргээр сонин сайхан юутай байна вэ?
Ажил ихтэй байна. Оутсоурсинг-оор ажиллуулж байсан энэтхэгүүдийнхээ төслийг хааснаас хойш өдөр тутмын ажлын ачаалал нэмэгдсэн. Зав чөлөөгөөрөө судалгааны ажил хийгээд л явж байна. Боломж гарахаар хааяа нэг бэсрэг нийтлэл блог дээрээ тавьдаг. Бидний амьдарч байгаа энэ нутгаар монголчууд маань их сонинтой байгаа.
Зах зухаас хэлэхэд Хүүхэлдэйн "Алтан унага" театрын захирал, МУГЖ Чимиддорж гуай ирсэн, Өсвөр Үе Клуб, Бэй Аэриагийн Монголчуудын Холбоотой (БАМХ) хамтраад хүүхэд багачууддаа xүүхэлдэйн тоглолт хийхээр бэлтгэлээ базааж байна. Чадвал Улс тунхагласны баяраар нээлтээ хийнэ.
Оакландын эгч дүү хотуудын уузалтанд БАМХ оролцож, Л.Өлзийсайхан хөөмийдэж, Ц.Цэцэгдэлгэр бүжиглэсэн, Оакландын Христийн монгол сүм дээр Монгол сургуулийн хичээллэж эхэлсэн, Уулын спортынхон Ёсэмитэ-д авирсан, Шагайн багийнхан Блоомингтонд болох наадамд оролцохоор шаргуу бэлтгэж байна гээд олон үйл явдал болж байна.
Бас нэг сонинг дуулгахад Нэйшнл Жеографик нийгэмлэгээс жил болгон зохион байгуулдаг баримтат зургийн шалгаруулалтанд Өвөр Монголын Аян гэдэг залуу шалгарч, бусад зурагчдын хамт Америкаар тойрон аялaxдaa Станфордын Их сургуулийн Аврора Форумд оролцлоо. Язгуур нэг монгол хүний бүтээлийг дэлхий дахинд ийм өндөр үнэлж байна гэдэг бол бас нэгэн бахархал юм даа.
Аврора Форумын тухай дэлгэрэнгүй ярьж өгнө үү? Тэр ӨвөрМонгол залуугийн ямар сэдэвтэй зураг нь шалгарсан юм бэ?
Станфордын их сургуулийн Түүхийн танхимтай хамтрaн судалгааны ажил хийдэг тул сургууль дээр болж байгаа зарим нэгэн үйл явдлыг урдчилан мэдэх боломжтой. Тус сургуулийн Хүмүүнлэгийн төвөөс утсаар ярьж Аврора Форумд оролцох Аян гэдэг залууд орчуулга хийж өгөхийг санал болгосон юм. Нэйшнл Жеографик нийгэмлэгийн “2007 All Roads Photography Program Award” шагналыг АНУ, Финланд, Израйль, Нигер, Энэтхэг (Кашмир), Бангладеш, Хятад (Өвөр Монгол) зэрэг улсын мэргэжлийн 8 зурагчин авчээ. Зургийн сэдэв нь дайн байлдаан, сөнөж сарниж байгаа соёл бoлнo. Аян 17 жил зураг авсны 10 жилийг зүүн, баруун үзэмчинд өнгөрүүлж, нүүдэлчин амьдралаа цорын ганц хадгалагдаж үлдсэн үзэмчиний нүүдлийн соёл хэрхэн устаж буй сэдвээр 200 мянган хальс (кадр биш) хар цагаан зурaг авчээ. Аян угсаатны зүйч болохоор соёлын элементүүдийг маш сайн ажиглаж, тэднийг хэрхэн хувьсаж өөрчлөгдөж байгаа талаар нарийвчилсан судалгаа явуулсан байна. 37 настай монгол залуугийн хийсэн бүтээснийг харахад үнэхээр бахархах сэтгэл төрж байв. Тэрээр "-Ар, Өвөр ялгаагүй монголчуудын нүүдлийн соёл мөхөж байна. Байгаль дэлхий хур бороогоо хайрлахаа байж, газрын хөрс улаанаар эргэн, мал сүрэг идэх хоолгүй болох байгалийн гамшиг, ахуй амьдралаа төхөм болгох хүний шунаг сэтгэлээр техник, технологи нэвтэрч, барууны соёлд автах хоёр үндсэн нөхцлөөс үүдээд Чингис хааны үеэс уламжлагдаж ирсэн нүүдэлчин соёл мөхлийн ирмэгт ирсэн учраас би түүнийг сүүдэрт буулгаж үлдээхийг их чармайж байна." хэмээн хүүрнэлээ. Аянгийн өмссөн үзэмчин дээлийн хийц гайхамшигтай уран байсан тул сонирхож асуулаа. "-Монгол эмэгтэйчүүд их уран, тэдэн дотор үзэмчин бүсгүйчүүд бүр уран. Гэрийн бүх ажлыг эмэгтэй хүн хийдэг хэдий ч зав чөлөөгөөрөө барин тавин оёж хатггасаар нэг ийм дээлийг жил гаруй хийдэг юм. Эдэлж хэрэглэхэд насны юм шүү дээ." гэж надад ухуулав. Хаваасны ойрхон байгаа, хажаас, эмжээрийг чимэглэсэн утасны өнгөний хослол, зүү ороолт, хээ угалзын давхар өнгө тааруулах гээд чимхлүүр ажил их оржээ. “Халхууд бид нар бүдүүн бараг хийцтэй дээл өмсдөг юм байна” гэсэн ойлголттой хоцорлоо.
Монгол соёл гэж агуу юм даа. Таныг бас Монголын соёл түүхийн судалгаанууд хийж байгаа тухай сонссон юм байна. Яаж яваад эзэмшсэн мэргэжлээсээ хальж энэ рүү хальтирчихав? Таны энэ сонирхолд хэн нэгэн хүн нөлөөлсөн үү?
Онгийн хүрээний буянтай буурлууд Уянга хийцийн цоохор гэрийг урлаж, сумын төвийн артельд ажилладаг байв. Тэд хэн нэгнийдээ зуны дэлгэр цагт цуглаад, нутгийнхны барьсан айргийг хамтдаа ууж, өөр хоорондоо үүх түүх нүүрнэж, наргиан болгон биесээ шоолж их сайхан инээлддэг, багачууд бид ч тэдний яриаг сонирхож, өвөгчүүд айрагдах газраас салдаггүй байсан сан. Тэднээс соёл түүхээ сурч мэдэх гэсэн сэтгэлийн нэгэн гонхоо төрсөн юм. Дунд сургуульд ороод Б.Ринчин гуайн "Их нүүдэл" романыг уншсанаар Монголын түүх соёлын талаарх ном цуглуулах донтой боллоо. Тэр үед худам монгол бичгээр хэвлэсэн далбагар том ном зөндөө олддог байснаас "Зуун билгийн дээж", "Эрдэнийн товч", "Хөх Монголын хөх дэвтэр", "Арван зүгийн эзэн Гэсэр хааны тууж оршвой" гээд олон ном олж авсан даа. "Монголын Нууц Товчоо", "Гэсэр", "Жангар", "Эрийн сайн Хан харангуй", "Мандухай цэцэн хатан", "Үүрийн туяа", "Газар Шороо", "Тунгалаг Тамир" зэрэг сайхан ном уншиж байсан минь түүх соёлоо, төрөлх Монгол орноо хайрлах үзэл бодлыг төлөвшүүлсэн байх. Оросод оюутан байхдаа ч, Японд аспирантаар суухдаа ч, Америкт 10 гаруй жил сурч ажиллахдаа ч, хаана ч явсан Монголын түүх, соёл уламжлалтай холбоотой ном таарвал худалдаж авдаг номын дон маань хэвээрээ байна. Миний үзэл бодолд Онгийн хүрээнд шавилан сууж явсан Сандаг, Лодойсамбуу, Цэрэндорж, Одсэр, Дашдорж, Дамдиндорж, Дашзэвгэ зэрэг настан буурлууд, Арвайн хүрээнд шавилан сууж байсан Балжинням, гүжир Орги зэрэг миний номын багш нар, Монгол улсын үндcэрxэг үзэлтэй зохиолчид цөм нөлөөлсөн гэж би боддог.
Сүүлд та ямар ховор сонин ном олж авав? Хэрэгтэй ховор сонин ном худалдан авах ямар газар байна вэ?
Хагас, бүтэн сайн өдөр боломжоороо номын дэлгүүр, номын сан явна, эсвэл өвгөн профессоруудынд очиж хууч хөөрнө. 2 долоо хоногийн өмнө Бөрклей дахь хуучин номын дэлгүүрт орлоо. Баахан япон ном шинээр ороод ирсэн байв. 1939 онд Японд хэвлэсэн "Монгол, Орос, Япон Толь" бичгийг олж авлаа. Дэлгүүрийн худалдагчаас тэдгээр номын тухай асуухад "-Хэдэн сарын өмнө япон судлаач профессор өвгөн өөд болж, эхнэр нь эдгээр номыг авчирч өглөө" гэж хариулсан юм. Өнгөрсөн нэг дэх өдөр Станфорд дээр орчуулга хийх завсраа номын сaнгаас авсан номнуудаа буцаагаад, Зүүн Өмнөд Азийн номын сангаас "Хятадыг төвшитгөсөн хаант улсын судлал", "Хятаны нийгэм, улс төрийн түүх" зэрэг япон хэлээр бичсэн ном олж авлаа. Хэрвээ олдох л юм бол хэрэгтэй номоо Амазон дээрээс захиалаад авчихна.
Монголын маань түүхийн талаар сүүлийн жилүүдэд олон сайхан ном товхимолууд гарч байх шиг байна. Монголын түүхийн ботиудаас эхлээд урьд өмнө сураг төдий байсан олон сурвалж бичгүүдийг эх хэлрүүгээ орчуулан хэвлүүлсэн байна билээ. Энэ бүхэн бас манай түүх судлал зохих хэмжээгээр хөгжиж буйн илрэл байх аа? Цаашдаа ямар байдлаар түүх судлалыг хөгжүүлмээр байна вэ?
Монгол улсад түүхийн судлал эрчимтэй хөгжиж байна. Үүнд нөлөөлөх олон шалтгаан бий. Монгол хүн үзэл сурталд баригдахгүй чөлөөтэй болж, хэн сонирхсон нь ном бичих бүрэн бололцоо нээгдсэн, Монгол орны гадаад орчин хувьсан өөрчлөгдөж, урд хөрштэй харьцаа сайжирснаар, дэлхийн даяаршлалтай хөл нийлүүлэн алхах болсноор Өвөр Монголд, улмаар дэлхийд судлагдсан бүтээлүүдэд гар хүрэх боломжтой боллоо. Монголд археологийн судалгаа эрчимтэй хөгжиж, түүхийн судалгаанд түлхэц болж байна. Монголд хэвлэлийн үйлдвэрүүд өрсөлдөөнтэй хөгжиж, судлаачдын бүтээлийг ямарч саадгүй ард түмэнд хүргэх бололцоог нээж өглөө. Бүх нөхцөл бүрэлдсэн ийм цагт манай судлаачид оновчтой сэдвээр нарийвчилсан судалгааг чанартай хийх л үлдээд байна. Цаашид түүхийн судалгааг хийхдээ олон хэлийн материалыг харьцуулах, археологийн шинэ олдворуудаар баяжуулах, дэлхийд нэртэй сэтгүүлд судалгаагаа гaргaх замаар түүх судлалын салбарыг хөгжүүлж болмоор санагдана. Даян дэлхийд өөрсдийгөө ойлгуулж чадна гэдэг нь оршин тогнохын бас нэгэн баталгаа юм. Тийм болохоор монгол хүний ухаанаар судалсан, монголчуудын сэтгэл шингэсэн Монголын түүхийн судалгаа дэлхий дахинд хэрэгтэй байна.
Монголын түүхийн судалгаанд сайтар хамрагдаагүй, лавшруулж судлах шаардлагатай тийм цаг үе бий юу?
Манайхан Хүннүгийн үеийг нэлээд сайн судалжээ. Түүнээс хойшиx мянган жилийн түүх бараг тодорхой биш байна. Их Монгол улсын үеийг сайн судалсан байна. Гэтэл бидэнд хамгийн ойрхон байж болох Манж Чин улсын үеийн Монголын түүх сайн судлагдаагүй. Их Монгол улсын өмнөх түүхийг доривтой судалмаар байна. Жишээлбэл, бидний өвөг дээдсийн нэг болох монгол хэлтэй Хятан аймгийн түүхийг сайн судалсангүй, “их хятаджсан улс байсан” гэж үзээд энэ талын судалгаанд хийсвэр, хөндий хандсаар ирсэн. Хятан улс сиянби нараас хойш бараг 600 жил оршин тогнож байгаад 10 дугаар зууны эхээр хүчирхэг болж, Манжуур, одоогийн Ар, Өвөр Монголын нутагт их гүрнийг байгуулаaд 200 гаруй жил тогтоон барьсны дараа Зөрчидийн Алтан улсад мөхөөгдсөн. Хагас нүүдэлчин, хагас суурин Хятан улсын үед нийгмийн хөгжил цэцэглэн мандаж, нүүдэлчдийн амьдралд маш олон дэвшил гарсан. Хятаныг мөхсний дараа тэдний нүүдэлчидтэй холбоотой уламжлал, төрт ёсыг монголчууд бид өвлөж авсан бөгөөд энэ соёл мянган жил өнгөрсөн ч бараг өөрчлөгдөөгүй байгаа нь гайхалтай. Хятад, Солонго, Япон тэднээс уран барилгын уламжлалыг нь өвлөж авсан ба бас л мянган жилийн турш бараг өөрчлөгдсөнгүй. Дорнын уран барилгын хийц загвар бол ерөнхийдөө хятаных юм гэдгийг бид мэддэг байх хэрэгтэй.
Хятадууд Хятаны соёлыг хятадын соёлоос салангид авч үздэг байснаа одоо хятад соёлын хавсарга болгон тайлбарлаж дэлхий дахины тархийг угааж байна. Энэ бол цаанаа улс төрийн зорилготой ноцтoй асуудал болно. Хятаны соёлыг монголчууд бидний хамгийн нухацтай тогтож судлах хэрэгтэй. Би энэ талаар олон жилийн турш суралцаж, материал цуглуулж байна.
Тэгэхээр таны судалж байгаа сэдэв Хятаны үетэй холбогдож байна уу? Урд өмнө энэ талаар ямар судалгаа явагдаж байсан бэ?
Миний сонирхон судалдаг хүрээ бол Монголын уугуул нутагт амьдарч ирсэн эртний овог аймгуудын түүх, соёл, зан заншил юм. Археологийн олдвор, дурсгалуудад тулгуурлан дэлхийн бусад оронд судлагдсан материалтай харьцуулсан судалж, нэг сэдэвт эрдэм шинжилгээний ажил хийж байна. Манай эрдэмтэдийн гүнзгийрүүлэн судалж амжаагүй сэдэвт хувь нэмрээ оруулах зорилгоор Хятан судлалыг би сонгон авсан. Монгол улсад буй Хятаны хот тосгодын туурийг Монгол, Оросын археологичид нэлээд сайн судалснаас Х.Пэрлээ гуайг онцгойлон авч үзмээр байна. Хятаны үеийн дурсгалууд баруунтаа Алтайн нуруунаас зүүнтээ Солонгосын хойг, өмнөд этгээдэд Tүмэн газрын цагаан хэрэмнээс Cибирийн ой тайг хүртэлх өргөн уудам нутгийг хамарч байна. Хятаныг геополотикийн зорилгоор Англи, Орос улс 19 дүгээр зууны дунд үеэс, Япон улс 20 дүгээр зууны эхэн үеэс тус тус нарийвчлан судалсан. Өвөр Монголын зүүн тал, Ляодуны хойгooc Хятантай холбоотой археологийн олдвор, дурсгал олноор олдож буй учирaac сонирхоxгүй байсан Хятан судлалaa xятадууд судлахаас өөр замгүй болсон.
Хятан судлалыг хөгжүүлэх ач холбогдол юу байна вэ? Судлахад хэр зэрэг хүндрэлтэй вэ?
Хятанчууд монгол хэлтэй нүүдэлчид, Монголын уугуул нутагт 200 жил их гүрэн байгуулж явсан нь Хятаныг судлах хангалттай шалтгаан болно. Энэ утгаараа xятанчууд бидний өвөг дээдсийн нэг билээ. Өвөг дээдсийн маань түүхийг хятадууд түүхийнxээ хавсарга болгож бусдад ойлгуулж байхад бид яагаад түүх гуйвуулсан тэдэнтэй тэмцэж болдоггүй юм бэ? Хятан судлал нь Түмэн газрын хэрэмнээс хойш хятад буc монгол угсааны нүүдэлчин аймгууд нутаглаж ирснийг батлах, монголчууд бидэнд стратегийн ач холбогдолтой үйл хэрэг юм. Хятаныг судлахад онцын хүндрэлгүй боловч нэгэнт дэлхий дахин хятаны талаар буруу ойлголт авсан учир түүнийг засч залруулахад гол хүндрэл байна. Бид цөөхүүлээ учир энэ талын судлаачид тийм олон биш, цөөн хүний хүрэх дуу хоолой нь хүртэл бага байна.
Монголын нутагт оршин тогтнож ирсэн эртний улсуудын түүхийг судлахад юуг голчлон анхаармаар байна вэ?
Монголчууд бид археологийн олдвороо аль болохоор өөрсдөө эхлэн судалж дүгнэлт гаргасны дараа түүнийгээ гадаадынханд өгч байх нь чухал. Гадныхан манайд ирээд дуртай судалгаагаа хийж дуусаад дэлхийн алдартай сэтгүүлүүдэд нийтлэл, бүтээлээ хэвлүүлэхдээ манайхны тухай огт дурдахгүй, тэр байтугай олсон газраа бүдэг бадаг тэмдэглээд өнгөрч байгаа нь харамсалтай бөгөөд бусдад буруу ташаа ойлголт өгөх эх үүсвэр болж байна. 80 жил хөгжчихөөд бие даасан судалгаа хийж чадахгүй байна гэдэгт итгэхэд бэрх юм. Энэ талаар зөвхөн нэг жишээ хэлье. 90-ээд онд Чингис хааны онгоныг хайх Японы баг манайд орж ирсэн. Тэд Монголын уул хадаар бараг 20-оoд жил тэнэж байна. Тийм судлаачдын нэг Шираиши (Цагаанчулуу) гэдэг эр Хэнтий аймгийн Баянхутаг сумын Сэрвэн даваа гэдэг газар бичигт хад олж, түүнийг цаасанд буулгасан. Уулын бэлээс бас нэг бичигт хад олж, бичгийг хуулж аваад явсан. Уншиж чадахгүй хэд хэдэн удаа ирж, дахин дахин хуулсан. Эцэст нь Японд амьдран суудаг, гурван үе дамжсан хятан судлаач мэргэжлийн хүнээр уншуулж уг бичгийн утгыг тайлсан. Сэрвэн давааны 9 хадны нэгэн дээрx бичгийг Зөрчидийн Алтан улсын үед Зөрчидийн их бичгээр бичсэн, уулын бэл дэх бичиг түүний хятад орчуулга байжээ. Бичгийн гол утга нь Алтан улсын Вангин чинсаны цэрэг татаарыг дарсан тухай байв. Энэ бичгийг тайлж уншсанаар нэгдүгээрт Алтан улсын бүтэн нэр тодорхой болсон ба Хятан улсын бүтэн нэрийг баталж чадсан, хоёрдугаарт Монголын нууц товчооны 133,134 дүгээр бүлгийн үйл явдал түүхийн үнэн болохыг баталж, МНТ-ыг түүхэн сурвалж болохыг давхар нотолж, гуравдугаарт Монгол ханлигууд Алтан улсын захиргаанд байсныг гэрчилж чадсан байна. Энэ судлагааг манайхан аль эртнээс өөрсдөө хийж болох байсан юм. Түрэгийн Күлтигений хөшөө, Билгэ хааны хөшөөний бичгийг аль эртнээс Орос, зүүн Eвропт тайлж уншсанаар хятад сурвалжийн эсрэг зогсох тулгар баримт болж чадав. Tүүхийн aливаа дурсгалыг судлахдаа үгийн утгыг мэдэрч, тайлах хамгаас чухал юм. Иймд судалгаандаа хэрэгтэй олон хэлийг сурах хэрэгтэй.
Үгийн утгыг мэдэрч судалгаа хийнэ гэдэг сонин юм байна. Ямар маягаар үгийн утгыг судалбал зүгээр вэ?
Хэл гэдэг маш их түүх, уламжлалыг өөртөө шингээсэн байдаг учир хэлц үг, оноосон нэрийн утгыг сайн тайлах хэрэгтэй. Жишээлбэл, "яс юман дээрээ" гэсэн хэллэг байдаг. Энэ үгийн үндсэн утга нь хүмүүс маргахдаа "хуулин дээрээ бол" гэж хэлсэнтэй адил юм. "Яс" нь хууль гэсэн утгатай монгол үг байхад "хууль" нь хятан үг, "цааз" нь нанхиад гаралтай үг байж таарах юм. Орхон голын орхон бол ору{н} хан буюу улс орны хаан, эзэн гэсэн утгатай, “эзэн гол” байж болно. Бид Наран улсыг япон (japon, japan) гэж нэрлэдэг, язгуур нь яабан буюу бүдүүлэг гэсэн хятад гаралтай үг байна. Тиймээс япончууд өөрсдийгөө нихон, ниппон гэж нэрлэнэ. Япончууд үгийн утгыг гойд анхаардаг улс. Монголыг “моко” гэж эртний хэллэгээр хэлэхээ болиод монгору (монгол) гэж дуудаж, бичих болсон. Моко нь мэнгү гэсэн хятад үгийн япон дуудлага юм. Цаад утга нь бас л бүдүүлэг, хэрцгий болно.
Бээжин дэх манай элчин сайдын яамны хаяг "Мэнгү Да-ши Гуа" гэж бичигдсэнийг эгэл хятад хүн хажуугаар нь гарахдаа "Бүдүүлгүүдийн Элчин Сайдын Яам" гэж уншаад хөх инээдээ барьж чадахгүй өнгөрнө биз ээ. Гэтэл хятадууд "Tibetans in China" гэж хэлснийг "Chinese Tibetans" гэж хэлэх ёстой гэж олон улсын зарга үүсгэж байдаг юм.
Бид Хятад улс гэж өмнөд хөршөө нэрлэдэг нь завсарт байсан хятанчуудын нэрээр тэднийг андуураад нэрлэсэн хэрэг. Хятад нь хятан дээр залгасан монгол хэлний олон тоо, хятан нь хятай дээр залгасан эртний монгол хэлний олон тоо. Хятайгаас Oрос хэлэнд Китай, барууны хэлэнд Cathay, Cathey болж оржээ. Хятанчуудын цаана нь жинхэнэ хятадын “хан” үндэстэн (нанхиад) байсныг буруугаар ойлгож, тэднийг өнгөц нэрлэсний балаг. Тэгэхээр үгийн утга бол их учиртай юм.
Та зөвхөн Хятаны талаар судалгаа хийж байна уу? Өөр сонирхож судалсан сэдэв бий юу?
Монгол угсааны нүүдэлчдийн түүх соёлыг нэлээд өргөн хүрээтэй судлах санаатай явдаг юм. Нүүдэлчид бол шаардлага гарвал нүүгээд явчихдаг учир түүх соёлыг нь тэдний онцлогт (cultural element) түлгүүрлан бусад соёлоос сугалж авах замаар судлах хэрэгтэй гэж үздэг. Нүүдэлчдийн соёлын онцлогийг тогтоох зорилгоор таван нүдэн хээг судалж үзээд нийтлэл бичсэн, цаашид нарийвчлан судлах шаардлагатай. Чингис хааны тэнгэрт хайлсан газрыг монголчуудын соёлын онцлогт тулгуурлан судалж, түүний талаар нийтлэл бичсэн, бас л манайхан гүнзгийрүүлэн судлах хэрэгтэй сэдэв юм. Гэхдээ эдгээр нь миний судалгааны сэдвээс хол гараагүй нэгэн үндсэн хүрээндээ байгаа.
Таны эрхэлж буй ажил мэргэжилтэй холбоотой өөр нэгэн сонирхох зүйл байна. Та хайтех ертөнцийн зүрх нь болсон Силикон Валлей-д мэргэжлээрээ 10-аад жил ажиллаа. Таныг компьютерийн ертөнцийн дотоод нууцыг сайн мэдэх хүн гэж бодож байна. Сүүлийн жилүүдэд оутсоурсинг гэдэг үг их ч сонсогдох болов. Манай залуучууд оутсоурсингоор АНУ-д нэвтрэх боломж бололцоо ер хэр их байна вэ? Ингэж нэвтрэхэд юу хэрэгтэй вэ? Та энэ талаар ямар нэгэн ажил эхэлье гэж бодож байна уу?
Энэ асуудлаар Монголд байгаа мэргэжил нэгт нөхөдтэйгээ байнга санал бодол солилцож, ямар байдлаар Монголын нөхцөлд оутсоурсинг хийж болох талаар, хэрхэн зах зээл олох талаар эртнээс судалж ирсэн. Монголд оутсоурcинг хийгээд эхэлсэн програм хангамжийн компаниуд байна. Тэдэнд яг юу хэрэгтэй байна гэдгийг л анхааран үзэж, зайны сургалт явуулахаар төлөвлөж байна. Ямарч know-how байхгүй, "cooperate culture"-ын талаар мэдлэггүй байж, оутсоурсингийн ажлыг хийхгүй учираас юуны түрүүнд сургалт явуулах нь туйлаас чухал гэж үзэж байна. "Дайнд явaхын урд өдөр морио тэжээдэг" гэдэг шиг нүүдэлчдийн аргаар оутсоурсинг хийж болохгүй юм. Маш сайн бэлтгэлтэй, өрсөлдөх чадвартай байж оутсоурсинг хийх болно доо.
Баярлалаа, таньд амжилт хүсье.
Даяар Монгол
