Харх, могой, дорго гурав Хавайг байлдан дагуулсaн тvvх бидэнд хамаатай юу?

Xэдэн жилийн өмнө Бодигийнд очоод, хоёр хоног нууранд завиар аялж, сайхан амарч билээ. Боди их хөгжөөнтэй, тун нөхөрсөг, хэнийг ч ялгахгүй адилхан харьцдаг, хээгүй юм шиг мөртөө амьдралын аар саар юманд их хянуур ханддаг, өндөр мэдрэмжтэй, капиталист ертөнцөд өрсөлдөж чадах зэгсэн сайн болoвсролтой, цагаан арьстан америк залуу. Түүний эцэг Даниел Энэтхэг, Төвд, Балбаар 20 гаруй жил аялж, олон сайхан бүтээлээ Америкийн ард түмний хүртээл болгосон, түмэнд нүүртэй, түүхэнд үлдэх нэртэй, Нэйшнл Жеографик нийгэмлэгийн гэрэл зурагчин. Бодигийн ээж Кристина Балбад 20 орчим жил багшилсан, тун ажилсаг, хурдан түргэн хөлдөлгөөнтэй, үнэхээр авхаалжтай, их ухаалаг эмэгтэй. Үнэнийг хэлэхэд урд өмнө тийм хөдөлмөрч америк эмэгтэй тааралдаж байсангүй. 10-аад жил хамт ажилласaн америк бүсгүйчүүдийг харахад эрс дайчин, шийдэмгий, өөртөө нэн итгэлтэй, өндөр боловсролтой, зан харьцаа сайтай атлаа амьдралын аар саар зүйл дээр тэд их арчаагүй мэт санагддагийг нуугаад яахав. Кристина бол огт тийм биш, үүрийн цагаан гэгээнээс үдшийн бүрий ортол эдлэн газраа амрахыг умартан ажиллаад оройн хоолоо хурдан шалмаг бэлтгэчихнэ. Америкийн алдар цуутай уран бүтээлчид амьдардгаараа гол имэж нь бүрдсэн Кальфорн мужийн Кармел хотын ойролцоо хөхөө шувуу донгодсон хөвч ногоон ойн дунд Даниел, Кристина сэтгэл тэнэгэр амьдарч, амралтын өдрүүдэд Боди найз бүсгүйгээ дагуулж очдог юм. Уншигч та Кальфорн мужид дөрөө мулталбал Кармел хотоор дайраад гараарай. Болж өгвөл нэг хоног тухлан саатаад өглөө эртлэн босч шувууны жиргэхийг сонсон, манан хөөрөхийг олж хараарай. Яг л үлгэр домгийн юм шиг, надад бол яах аргагүй Битүүд, Хятруун, Орхоны эх санагддаг юм даа.

Нуурын мандалд завиар сэлгүүцэж өдрийг барсан бид шөнө дөлөөр задгай галын оч улалзах түүдгийн дэргэд хорвоогийн сайн мууг уудалж, сэтгэлийн хөшгөө нээж суулаа. Напагийн дарс (Напагийн хөндийд үйлдвэрлэсэн дарс) дотроос төөнөх тэр агшинд бидний яриа улам хөгжилтэй агаад илэн далангүй болoв. Цастын оронд олон жил шавилсан сууж, Бурханы номонд гэгээрсэн энэ гэр бүлийнхний үзэж байгаар “хорвоогийн зовлон дотроос хүний бий болгосон нь байгалийн гамшигаас хавьгүй олон” гэнэ. Биологич мэргэжилтэй, 'Ногоон Энх"-ийн (Green Peace) төлөө тэмцэж яваа Боди хүний газраар бий болсон зовлонгийн (man-made problem) талаар нэн сонирхолтой юм ярив. Бодигийн өгүүлснээс санах төдийгөө хэлье.

…Номхон далайн гүнд орших галт уулcын орой хэмээгдэх Хавайн дөрвөн аралд хүний мөр гарахаас өмнө ургамал амьтан жигдэрсэн, үлгэр домогт гардаг лугаа үзэсгэлэн төгөлдөр газар байжээ. XVIII зууны сүүлчээр Английн далайчид усан онгоцныхоо зангууг буулгасан тэр цагаас тэдний хөлөг онгоцоор харх гэдэг хөгшин европын амь бөхтэй амьтан тээвэрлэгдэж очжээ. Хавайн аралд европынхонтой зэрэгцэн хөл тавьсан харх тэдний гол бизнес болох чихрийн нишингийг шууд байлдан дагуулжээ. Энэ хөнөөлийг мэдэрсэн хүмүүс чихрийн нишингийн талбайг хамгаалахaaр харханд хариу дайн зарлаж, Индонезийн шугуйгаас хор хөнөөл ихтэй хүрэн модны могойг (boiga irregularis) тээвэрлэн ирж Хавайн аралд нутагшуулжээ. Илүү тансаг баян байгалд ирсэн хүрэн модны могой хархыг тоож идсэнгүй. Xачирхалтай нь Хавайн ой дахь жижиг мэргэчдийг могой түүж эхэлсэн байна. Тэдгээр мэргэчдээр хооллодог үнэг, х ярс, мануул зэрэг ан амьтан үүнээс болоод ховордох болжээ. Шинэ дайсан болох могойгoo устгах давхар дайнд нутгийнхан бас морджээ. Xарх, могой хоёрыг зэрэг устгаж чадах цорын ганц амьтан нь Энэтхэгийн хадны дорго (mongoose) байсан гэнэ. Дорго нь могойн адил мэргэчдээр хооллодог учир, хоолоо харамлаад могойг бариад хаячихдаг болохоос иддэггүй, хархны бол эрлэг нь гэнэ. Санаcaнчилан дорго хархыг тоож идсэнгүй, могойг ч алж устгасангүй, газраар үүрээ засдаг халуун орны шувуудын өндгийг түүж идээд тэдгээр шувуудын нөхөн үржилтийг зогсоосон байна. Доргоо устгахаар хавх тавьсан ч нэмэргүй, хааяa хүн рүү хүртэл дорго дайрдаг болжээ. Санаандгүй нэг, санаатайгаар хоёрыг дайсныг хүн ингэж өөрөө Хавайн аралд авчирчээ. Эл гурван дайсантайгаа яаж тэмцэхээ Хавайнхан одоогоор мэдэхгүй байнa. Энэ бол хүн өөрөө бий болгосон зовлонгийн хамгийн тод жишээ болно гээд Боди надад ярьж билээ.

Хүний гараар бий болго зовлонг мэдрэх бүрд Бодигийн яриа санаанд орж ирнэ. Ийм гамшиг цаг ямагт Монголын өндөрлөгт минь болсоор, бид хэлсээр, шүүмжилсээр байгаа хэдий ч одоохондоо үр өгөөж муутай байна даа. Монголд минь монгол хүний гараар үүссэн зовлонгийн гуравхан жишээг би дурдая. Монголын өндөрлөг хэзээнээс сийрэг ургамалтай, эмзэг хөрстэй, малын бэлчээртээ таарсан газар билээ. Шаахайтнууд Өвөр Монголын нутгийг эрхэндээ оруулсан цагаасаа Монголын өндөрлөгийн онгон хээр талыг төмөр анжисаар сэндийчин хагалж, тариалангийн талбайг үй олноор бий болгосноор цөлжилт өргөжиж, хэдхэн арван жилийн дараа түйрэн үүсэх гол шалтгаан бий болжээ. Түйрэнгийн шороо Монгол, Хятад, Солонгос, Японоос хальж, Номхон далайг туулан Америк тивийн баруун эрэгт буух боллоо. Түйрэнд өртсөн орнууд говь, цөлийг тэлэхийг зогсоох аянд нэгтэж, ногоон бүс байгуулах ажилд хамтаараа ханцуй шамлан оров. Энэ бол хожимдсон ч сайн үйл хэрэг. Алтан дээрээ сандайлсан гуйлагчид хэмээн өөрсдийгөө нэрлэсэн монголчууд маань эрх чөлөөний хязгааргүй далайд умбаж, юу дуртайгаа хийх болсон цагаасаа эхлэн элэнц хуланцын үлдээсэн эх нутгийнхаа газар шороог самарч алт олох аянд гарав. Эмх замбараагүй газрын хөрс хуулж, гол мөрнийг буруу хэрэглэж, хөрсний нөхөн сэргээлтийг цаг алдалгүй явуулаагүйгээс гол ус ширгэж говийн бүсийнхэн ундны усгүй болж, ус бараадан нүүж, нутаг орон эзгүйрэхэд хүрэв. Үүгээрч зогсохгүй, хөрсний гүнд унтаж байсан хүний биед муугаар нөлөөлөх өчнөөн олон химийн элемент ил гарч, ард түмний амь насанд заналхийлэх өвчний харанга дэлдэх болов. Бид хүчээ нэгтгэж эл байдалтай эрс тэмцэж чадахгүй, засаг төр маань хориг тогтоохгүй байгаа нь туйлын муу хэрэг ээ. Монгол хүний хөдөлмөрийн бүтээмжийг голж, хэдхэн хувь хүн ашгийн төлөө улайран Монгол нутагт шаахайн мөрийг олшруулж байгаа нь нэн харамсалтай. Шаахайтнууд манай нутагт шоргоолж лугаа олшрох тутам тэдний эрх ашиг илүү хөндөгдөж бидний эрх ашиг хохирох, Монголын орны тусгаар тогтнолд заналхийлэл ирэх нь мэдээж. Дуулаад ирээгүй зовлон дуудаад авчирдаг нь юуны учир вэ? "Нойрноос морио, чөмөгнөөс хутгаа" гэдэг ардын зүйр үг бий. Бага ашгийн төлөө алсын хараагүй шунаж байгаад Дундад улсын эрх ашгийг манайхан өөрсдөө Mонголд бий болгоод байна. Манай нутагт шаахайн мөрийг гаргахгүй байхыг дарлагдсан монгол нь битгий хэл дарлаж суусан манж нь хүртэл хүсдэггүй байсан тулдаа бид энэ зэрэгтэй үлдсэн биш үү. Энэ бүгд хүний гараар, тэр тутмаа монгол хүний гараар бий болгосон зовлон мөнөөс мөн.

Бодигийн ярьсан Хавайн арал дахь харх, могой, доргоны асуудал монголчууд бидэнд хамаатай юу? Шууд утгаараа хамаагүй ч, хүний гараар бий болсон зовлон гэдэг утгаараа хамгаас хамаатай гэж би бодож байна.

2007 оны 8 сарын 21

Оцон шувуу ба монгол хvн

Оцон шувуу хийгээд монгол хүн хоёрын

ахуй бие aну ангид боловч

Орчлон хорвоод үлдэх тэмүүлэл aну

агаараа нэгэн буй за

(Цогтын чулууны бичгийн хувилбараас)

Өмнөд мөсөн далайн хязгааргүй мандалд сэлгүүцэн амьдрагч пингвин (penguin) хэмээх шувууг монгол хэлэнд "оцон шувуу" гэнэ. Умарт Азийн цээжинд оршин нэгэн буурай үндэстнийг дэлхий дахинаа "монгол" хэмээн нэрлэнэ. Өмнөд туйл мөсөн уул, цасан хучаасаар бүрхэгдсэн, нэрэндээ таарсан туйлын хүйтэн газар aгаад тэнд оцон шувуу л амьдарч чадна. Хойд Азийн өндөрлөгт жилийн дөрвөн улирал ээлжлэн солигдож, өвөлдөө эрхэм хүмүүн төрөлхтөн амьдрахад бэрх ч монгол хүн л яс заан, шүд зууж амьдарч чадна. Оцон шувуу өөр хоорондоо учирна, дурлана, хайрлана, алаг үрээ тээнэ, төрүүлнэ, тэжээнэ, арчилaн өсгөнө. Эр эмээрээ ээлжлэн загасчилж, хэн хоолтой ирсэн нь үлдсэнээ хооллодог гэр бүлийн амьдралын дотно харьцаатай, хэн нэг нь үхэхэд нөгөөх нь амьдарч чаддаггүй, тэдэнд орчин нь амьдрах боломж өгдөггүй ийм нэгэн гяслантай амьтан ажээ. Монгол хүн ч маргахын аргагүй адилхан амьдралтай билээ. Оцон шувуу хахир өвлийн хүйтэн, хар цасны хайрууд даарахыг тэвчин, өлсөж цангах зовлонг огоорч, өөрийн биеэ гаргуунд хаяaд өндгөө дарж, нэг хором цур хийлгүй, нэг агшин ч алдаа гаргахгүйг хичээн байж алаг хорвоод амилан ирэх өндгөө дулаацуулна. Өндөг нэг л хором даарчихвал мөнхөд хөрнө. Үрээ тээсэн ч ар гэрийн айхтар том ачааны өмнө борив бохиc xийлгүй, сэтгэл харилгүй гүрийдэг монгол бүсгүйчүүд бас бий. Өмнөд мөсөн далай мэт Монголын хөлдүү амьдралд хэт ядарснаас, даарснаас, их ачаалалд түүртcэнээс өвчин эмгэг олох, үр зулбах нь бас олонтой. Айл гэрийн хамаг ачаа монгол бүсгүйн нуруун дээр явдаг болохоор аргагүй биз ээ. Гай газар дороос гэгчээр оцон шувуунд дайсан мундахгүй. "Скуа" гэгч махчин шувуу оцон шувууг аргалж ,сандаргаж, нервитүүлж байгаад өндгийг салган идэхийг бодно. Дэгдээхэй нь өсч торниж байхад анхаарлыг нь саринуулж, шүүрч аваад арилах нь аймшигтай. Үрээ алдсан оцон шувууны уй гашуу болох нь нэн өрөвдөлтэй. Монголын өндөрлөгийн хүйтэн өвлийг дагаад ханиад томуу элбэгших нь бага насны хүүхдэд нэн халгаатай. Улс төрөөс өөр юм хөгжөөгүй гэлтэй Монгол орны дэд бүтцийн буурайгаас болоод эмнэлгийн анхан шатны туcламж авч амждаггүй хүүхдийн эндэгдэл өндөр билээ. Дээрх нь суудлаа олохгүй хувиа хичээхүйд, доорх ард түмэн юугаа мэдэж бие даан хөгжих билээ. Хий дэмий нийгэм даяараа бухимдаж, өвчин зовлон, байгалийн бэрхшээлийн өмнө тэд өвдөг сөхөрнө. Xөрш орнууд нь Монголын хөгжил улам доройтохыг өлий сахисан сар мэт хянан харж, алтан боломж олдох сиймхийг хүлээнэ. Эр oцон шувууны өндгөө дарах хугацаанд эм oцон шувуу далайд гарч загасчилна. Задгай далайд гарсан тэдний алхам тутамд дайсан тулгарч, аюул занaлхийлэл учирна. Тэдний нэлээд олон нь далайн нохойн хоол болж эргэж ирэхгүй. Тэд аюулаас зайлж, хоол олсон цагтаа заавал буцаж ирнэ. Хэрвээ нэг эм оцон шувуунд золгүй явдал тохиолдоход хоёр амь ард нь дагаад сүйрнэ. Иймээс зэрлэг байгалийн хуулинд хавчигдсан оцон шувуу амьдралын төлөө буцалтгүй тэмцэнэ. Ард түмнээ тэжээж чадахгүй төр засаг маань аль болохоор хариуцлагаас мултарч, ажил хийх чадвартай бол эр эмийг ялгалгүй харьд гарч ажиллаад улс орны ачаанаас хөнгөлөхийг уриална. Харьд гарсан монгол эрчүүдийн зарим нь хэдэн жилдээ ар гэртээ мөнгө явуулснаа сэтгэл хувирч тухайн газраа шинэ амьдрал зохиохуйд хөөр баяр дүүрэн нэгэн айлын зул Монголд бөхнө. Ингэж Монголын харанхуй нэгээр нэмэгдэнэ. Энэ бол оцон шувуунаас ялгагдах цорын ганц онцлог болнo. Монгол бүсгүйчүүдийн хувьд байдал бүр эмзэг байна. Хэзээ хэн нь хэлсэн юм бэ бүү мэд, Монгол ардын зүйр үгэнд "Харьд одсон эм, хаданд харавсан сум лугаа" гэдэг болохоор тэднээс нэлээд олон нь эргэж буцалгүй харийн бэр болно. Бусад үндэстэн энэ эмзэг асуудалд туйлын болгоомжтой хандаж, нарийн бодлогоор охид бүсгүйчүүдээ хамгаалдаг. Харин Монгол үндэстэнд тийм тархлаа алга мэт. Бүр “дайран дээр нь давc үрэв” гэгчээр ийм байдалд орсон бүсгүйчүүдээ нэмээд адлaх шинжтэй. Эл байдал улам даaмжирсаар ирээдүйд Монгол гэгээ илүү ихээр бүүдийх вий. Үүнийг жижиг үндэстэний томоохон зовлон гэлтэй. Монголоос харьд одогсoдын буцаж ирэх нь оцон шувуутай харьцуулалтгүй цөөн болов уу. Оцон шувуунд байгалийн, монгол хүнд үндэстэний дархлаа байхгүй мэт болжээ. Тархлаагүй байдлаараа оцон шувуу, монгол хүн хоорондоо дэндүү төстэй ажээ. Харахад шувуу боловч оцон шувуу нисч чаддаггүйн адил “мэдсээр байсан ч” харьд одсон монголчуудын ихэнх ийм хувь заяанаас зайлж чаддаггүй бололтой. Төр засаг нь арчаатай бол түмэн олон нь зайлж одох уу? Байгалийн шалгарлын хуулинд дулдуйдcaaр байвал оцон шувуунаас урьдаж монгол хүн улаан номонд орoх магадлал тун өндөр болжээ. Монголчууд бид арай л ухаалаг алхам хийхийг өнөөгийн нөхцөл байдал шаардаж байна.

2007 оны 8 сарын 15